Pjesa e Pestë
Rafet Rudi: Pas kthimit, domethënë prej Parisit, ndoshta n’atë kohë do t’thotë te… s’po di deri ku mrrimë, a po. Domethënë po e tregoj shkurtazi e po vi te kjo. Domethënë pas kthimit nga Parisi, unë kom vazhdu domethënë jetën t’them krijuse, apo aktivitetin tim në Prishtinë. Por, kjo kohë domethënë lidhet ma tepër me aktivitetin tim si dirigjent, meqë vitin ‘80-ta pikërisht disa javë pas kthimit nga Parisi, unë kom fillu të punoj me korin profesional të radios. Krejtsisht e rastsishme ka qenë ajo. Nuk ka qenë nji, nji profesion që unë e kom andrru kur e kom regjistru dirigjimin. Absolutisht nuk osht’. Unë s’kom mendu, unë se kom studju degën e dirigjimit për t’qenë dirigjent. Aq ma pak për me qenë dirigjent i korit, qe unë s’e kom pa fare veten aty.
Ajo ka qenë rasisht domethënë angazhimi im në radio dhe… por osht’ e randsishme për krijimtarinë time, për aktivitetin tim e për zhvillimin tim si muziktarë, meqë shtatë sezona të ardhshme, ‘80, ‘87, unë kom qenë domethënë i lidhun me korin e radios dhe me aktivitetet që ka pasë kori i radios në festivale të ndryshme të Jugosllavisë. E nuk kanë qenë t’pakta. Domethënë kanë qenë domethënse. Mandej edhe prezentimi i korit në rrjetin, domethënë në, në rrjetin radiodifuziv jugosllav ka qenë shumë prezent. Domethënë, për atë kor kanë mundur të, ta ndëgjojnë, ta njohin edhe kolegët e mi, ta zamë ndoshta në Lubljanë, në Sarajevë apo kshtu, për shkak se ka qenë ni treg unik kulturor, a po.
Domethënë krejt ato vite kanë qenë të lidhur me aktivitetin tim të korit, dhe krijimtaria disi ka qenë e lidhur me këte. Por, duhët thënë se në këtë fillim të viteve ‘80-ta ka fillu të degradohët jeta kulturore te ne. Domethënë ai, ajo shpresë që ishte dikun n’fillim të viteve ‘70-ta, dhe ai interval ka qenë jashtzakonshëm në kulturën, domethënë Kosovës. Unë mendoj që asniherë kultura kosovare nuk do ta ketë ni periudhë të tillë intenzive, dhe kur e shohim tash, se ajo ka zgjatë vetëm gjashtë-shtatë vjet, impresive kanë qenë si jonë formu instutucionet, aktivitetet e ndryshme edhe n’fushën e muzikës përpos fush… fushës së gjërë kulturore. Dhe ‘81-shin me, domethënë natyrisht me ‘80-shin vdekjen e Titos e kshtu me radhë. Në ‘81-shin ka filluar të ndryshon klima politike, dhe ka pasë reperkusione natyrisht në fatin edhe t’muzikës tonë, kulturës sonë dhe rrjedhimisht edhe ka pasë ndikim edhe në punën time.
Domethënë, përkundër që shanset kanë qenë shumë të mdhaja që n’atë kohë të, të shkon përpara, të avansohët krijimtaria e, krijimtaria e kompozitorve tonë me festivale. Mandej të rritët orkestra, akademia të zhvillohet e kshtu me radhë, ajo do t’thotë ka pasë ni zbritje. Mjerisht, a po, për shkak t’ndërhyrjes së vrazhdë të politikës në, në domethënë në veprimtarinë kulturore, a po. Derisa, ‘87-shën mu m’osht’ ndërpre domethënë puna në kor, dhe ka qenë problematike edhe shfaqja ime kshtu mendoj publike si kompozitor, a po, nëpër radio e kshtu me radhë, për shkak disa problemeve domethënë që jonë shkaktu politike.
Eh, domethënë në momentin kur shanset kanë qenë, t’them për atë kohë optimale, që të merr hov institucionet kulturore, jeta kulturore e kshtu me radhë, ajo ka pasë ni zbritje domethënë derisa me, në ‘90-tën osht’ mbyll Radio Televizioni. ‘91-shën jonë mbyll praktikisht t’gjitha instutucionet dhe ne kemi hy në ni zonë të tmerrshme, domethënë të jetës kulturore dhe natyrisht edhe kombtare gjithsesi. Po, tash shiqu, nëse shiqohet krejt ai ambient i gjërë nga prizmi i kulturës, ajo ka qenë, arsimit, kulturës edhe arsimit, ka qenë ni periudhë domethënë fatale, fatale.
Unë kom fillu n’atë kohë të merrem mjaft me shkrime, me shkrime, për shkak se s’kom pasë mundësi tjetër edhe të shprehjes. Kom punu me “Revistën Koha”. “Koha” ishte, domethënë ajo ka qenë ‘91-shën, ‘94-shën, ‘95-shën. Domethënë kom pasë një rubrikë. Redaktori ishte Eqrem Basha dhe unë isha ni vjet e ma shumë, domethënë çdo javë shkruja për, për ngjarje të ndryshme të muzikës, dhe ato shkrime ta zamë ndoshta dikun njiqind shkrime n’atë periudhë. Kur e shof se me çka jonë, cili osht’ subjekti i atyne shkrimeve…. Bile, në ni anë domethënë më impresionon që kom mundur të merrem me ato, me ato tema n’atë kohën tepër të vrazhdë a po, por n’anën tjetër tash më dukët gati t’kota që kanë qenë, a po.
Mund ta merrni me mend, për shembull unë kom shkrujt për kompozitor për 70 vjetorin e Boulezit domethënë, për domethënë përvjetorin e Michael Tippett, kompozitor që, modern që nuk njifën bile. Vështirë njifën n’qendra tjera e jo këtu. Për shkak se unë me revistë, kom qenë në komunikim me revista franqeze. Le Monde de la musique [Bota e Muzikës] kom qenë i parapagum kshtu, dhe i përcjellsha disa shkrime që ishin. Ta zamë, mund ta merrni me mend çfarë paradoksaliteti. Në ‘95-shën osht’, Mitterrand, e hapë qytetin e muzikës Cité de la Musique [Qyteti i Muzikës] domethënë, dhe shkrimi në “Kohë” ka qenë ni ditë para se ai ta hap ate. Domethënë, me çfarë tema aktuale jom marrë, për… përvjetorin e Schonbergut apo kshtu me rradhë.
Domethënë unë, tash më duket se unë kom jetu në ni ishull, domethënë krejtsisht i vetmum, krejtsisht i vetmum. N’qofse shiqohen ato temat, vetëm temat jo niveli i shkrimeve, po temave, domethënë ajo ka qenë ni vetmi e tmerrshme. Për shembull zej [zëre] të shkrun për Anton Webern, të shkrun për Edgard Varèse n’atë kohë me, për Cage të shkruhët. Krejt ato shkrime, krejt ato që jonë përmbledh edhe në Eseistika që osht’ përmbledh në këtë librin tim “Sprova Estetike”, datojnë nga ajo kohë, a po. Domethënë me, jom marrë me, domethënë jom preokupu, jo jom marrë, me libra fillozofik e estetike, e kshtu me radhë, a po.
Ose, për shembull ni detal. N’atë kohë viteve domethënë ’90-ta tash a po, domethënë pas ktyre teposhzës të viteve ‘80-ta, ‘90-ta kur u ndërpren, në mesditë u takonin njerzt e kulturës, njerzt e… intelektual kush… kushtimisht në disa lokale. Ju ndoshta kte pak e dini, Elide, ose Dora ose kshtu, dhe aty zhvilloheshin debate natyrisht politike, dhe pastaj ka ora tre masdite, osht’ dashtë që gjithë të shpërndahemi apo të mbyllemi nëpër shtëpija. Dhe unë pata bo përpjekje ta marrë ni radio cilsore kshu a po, dhe e ndëgjojsha programin e tretë t’Beogradit, dhe n’atë, n’ato, n’atë shtet rrethim ku… orë policore, a po, unë e ndëgjojsha Arvo Pärt për shembull dhe dëshmi osht’ ktu ni mori kasetash që unë i, i, i inçizojsha nga programi i tretë i Radio Beogradit që e ka pasë ni orientim shumë t’lartë në kuptimin e, e promocionit të muzikës dhe temave kulturore moderne, a po. Po, nuk po them që ajo ka qenë e frytshme. Po, ka qenë ni, ni thjesht ni, ni kshtu ni paradoks në, në jetën time. Ni situatë kshtu, kshtu paradoksale dhe sh… kontraverze, kontraverze.
Mund ta merrësh me mend, ni ndjenjë shumë e, e, ni emocion që e kom pasë n’atë kohë që d… vështirë e kom ta spjegoj. Ta zamë kur kom ndëgju ndoni muzikë moderne, unë jom, ose korale moderne, a po. Muzikë me t’cilën osht’ marrë kori i radios n’atë kohë, a po. Domethënë nji orientimi krejtsisht avansus, a po. Unë kom pasë kshtu ni ndjenjë shumë emotiv… emocionale, a po. Jo për shkak t’muzikës, për shkak ambientit që ka mund ajo muzikë të krijon për atë kohë, dhe munësh, pse… unë besoj që nuk osht’ kurkush i marrë ta ndëgjon Anton Webern edhe nuk mund ta përjeton si Tchaikovskyn, a po. Ato, e përjeton atë vepër intelektualisht, por jo emocionalisht. S’ka të, çka të mallëngjen ajo, a po, dhe, kurse une mallëngjeheshem, mallëngjehesha. Por jo për muzikën, po për ambientin që ofron ajo muzikë, që ishte tash e largët, e…
Mirë, kjo ishte viteve ’90-ta, dhe natyrisht intimisht më dhimët ajo periudhë e jetës. Domethënë absolutisht unë nuk mund t’jem idealist n’fushën kombtare që ne kemi ba këte shumë, në fushën domethënë kombtare, a po. Avansime, n’kuptimin e ni, domethënë një vetëdijsimi kombtarë që n’atë kohë osht’ bo por, sigurisht ajo osht’ e vlefshme, po n’pikpamje krijuse ajo është fatale, a po. Për mu kanë qenë fatale dhe mu m’dhimën ato vitet, a po.
Erëmirë Krasniqi: E çka ka ndodhë me muzikën n’atë kohë?
Rafet Rudi: Jo, s’ka pasë fare asgjë, a po. Bile unë ’93-shën, disa ditë para se të mbyllet Instituti Albanologjik si institucion i fundit që është mbyll, a po, bile ka skena që dihet Anton Çetta osht’ rreh, kshtu jonë të tmerrshme. Ne disa ditë përpara e, e kom, kom bo përpjekje ta aktivizoj korin. Kjo osht’ dhetori i vitit ’93. Jemi mbledh disa njerz të korit dhe kemi ekzekutu, ka qenë tematikisht ai koncert. Osht’ majt në, në shkallët e Institutin Albanologjik, krijimtaria sakrale shqiptare, ka qenë kshtu. Ne kemi ekzekutu Nolin, domethënë, po Fan Nolin disa vepra. Une pata shkrujt ni vepër, ni lloj kantate t’vogël me, me ndikim të këndimit liturgjik Arbresh, e kshtu me radhë. Mirë, ajo ka qenë tematikisht, qëllimisht e bërë ashtu. Por, ka qenë një aktivitet që pastaj edhe ajo është ndërpre, edhe ka pasë domethënë…
Petrit Çeku: Ku e bonët koncertet, koncertin?
Rafet Rudi: Në, në Institut Albanologjik.
Petrit Çeku: Ah, po. Veç qajo po m’intereson rreth koncertit.
Rafet Rudi: Po, Institut Albanologik dhe disa ditë pas asaj, Instituti osht’ mbyllë. Ndërtesa e fundit, a po, dhe ka pasë ni, ni heshtje shumë të madhe. Kalimthi tash kshtu, them atëherë veprat unë i kom dërgu te kolegët në Shqipri, dhe atje jonë ekzekutu mjaft, n’këtë kohë. Domethënë ‘95-shën, ‘96-shën, ‘97-shën, ’98-shën, kom qenë shumë prezent në Shqipri, domethënë se atje pat’ fillu muzika moderne të, të aktualizohet dhe ata kanë qenë t’interesum, dhe kshtu jonë ekzekutu.
Mirë, por une mendoj që ajo o ni errsirë komplete e kulturës tonë. Natyrisht ne e kemi kqyr me ideale kshtu. Une nuk kom mujt me e pranu, a po. Unë nuk kom mujt se unë kom qenë… jo që ma i vetëdijshmi, secili ndoshta pak me nji rezonim t’mirë e ka ditë që osht’ ajo fatale për kulturë, a po, domethënë, po nuk kanë dashtë njerzit ta pranojnë, a po. Fatale për arsimin, që praktikisht reperkusionet ne tash i shohim pas saj, a po. Ajo është fatale. Ai instrumentalizim aq i madh i arsimit, a po. Domethënë natyrisht me qëllime ma t’larta, gjithsesi domethënë, po ajo është… nuk është msu ajo, nuk osht’ punu ajo, kshtu me radhë…. Dhe mrrimë në vitet domethënë ‘90-ta, domethënë dhe nuk ka pas, ‘99-ta domethënë deri te…
Erëmirë Krasniqi: Kur ka nis lufta, ku ishit gjatë luftës?
Rafet Rudi: Po. Kshtu, unë kom qenë gjysmën e kohës të atyre tre muajve, kom qenë këtu brenda. Natyrisht, jo në këtë shpi, në nji shpi tjetër që kom, kemi qenë n’qendër t’qytetit. Pas peripetive në kalim t’kufinit, që s’ka qenë, domethënë të suksesshme të kalimit tim në Maqedoni, a po. Unë jom kthy edhe ni muj ditë pastaj kom ndejt ktu, dhe ma vonë kom kalu. Por kur, pjesën tjetër ta zamë mujin maj edhe deri n’çlirim, unë kom qenë në, në Shkup, dhe aty osht’ ni storje interesante domethënë që lidhet pastaj me punën time dhe në organizimin e festivaleve, kshtu se… të pas luftës. N’atë kohë, unë kom qenë në kontakt me Ilir Bajrin, me t’cilin kom bashkpunu ma parë, a po. E kom pasë ni lloj bashkpuntori kshu. Në kuadër të ni aktiviteti pak t’çuditshëm t’ato viteve ‘90-ta, të aktivizimit t’ni okteti, okteti vokal. Une th… hiqja, bile kemi realizu edhe vepra domethënë Bachun e Schubert e kshtu me radhë, a po. Po, ajo osht’ ni storje minore.
Petrit Çeku: Kjo nuk po m’dokët aq minore, me e, nëse mujm edhe pak mu kthy në ‘90-tat… t’gjitha këto…
Rafet Rudi: Po. Shiqo, ai ka pasë koncertet, koncerte sporadike. Për shembull, bile unë atëherë kom qenë shumë aktiv n’kuptimin edhe t… ose të pjesmarrësit direkt ose si kritik, a po. M’kujtohët për shembull ni koncert shumë tërhekës, shumë i mirë i Sihanës, Lejlës në Kishën Katolike, domethënë ku e kom lidhë une me, domethënë koncerti osht’ zhvillu dhe osht’ nalë drita domethënë, dhe ato dyja kanë fillu, artistet tona natyrisht shumë t’mira, kanë fillu të vazh… kanë vazhdu të ekzekutojnë, a po, edhe…. M’kujtohët une pata shkrujt kritikë, domethënë ajo ishte nji, në nji mënyrë simbolike ajo errësirë e jetës kulturore, domethënë ai koncert, a po.
Ne bënim kshtu koncerte sporadike. Për shembull, të them në sh… në lokalet e shoqatës t ëkompozitorve, unë e kom shenu domethënë përvjetorin e Mozartit. Ka qenë ‘91-shi, përvjetori i Mozartit, dhe ne e kemi shënu me, me këto shkrime të ndryshme, me koncertin, ato, n’atë dhomën e… atëherë kemi mendu sallë që osht’ ajo, (qesh) a po. Ajo ka qenë ni dhomë ma e vogël, sa gjysma e ksaj dhomës poshtë {tregon me dorë kah dhoma}, kshtu. Po, ka pasë 52 karrika, këte e di se kom qenë shumë nji agil kshtu në ato organizime. Ato jonë mbajt, por ato kanë pasë nji ndjenjë kshtu idea… idealizmi fantastik, a po. Ireal a po, domethënë se jemi tu bo diçka. Ne, ne kemi kundërshtu me, me duke e, duke e kriju ni iluzion t’jetës kulturore, a po. Ajo mirë osht’ për çashtje kombtare, por për çashtje domethënë artistike osht’ shumë vështirë.
Petrit Çeku: Për me përmbledh vitet e ‘90-ta, m’kujtohët ni bisedë private njiherë patët krahasu Luftën e parë botnore kur Raveli ka marrë pjesë edhe si vozitës i ambullantës e gjana… i patët spjegu ju m’patët thanë që…
Rafet Rudi: Ashtu. Nuk, nuk po m’kujtohët ky detal.
Petrit Çeku: Më patët thanë që ai megjithatë kur u kthy në Paris, aty ka pasë aktivitete kulturore, përkundër që ka qenë luftë botrore!
Rafet Rudi: Po, po. Une mendoj që po t’kish qenë jeta e konsolidume para vitit ‘90, une mendoj që kish pasë edhe aktivitete paralele. Por ne nuk kemi pasë shumë, a. Duhët pranu.
Petrit Çeku: Po ka qenë e ndalume…
Rafet Rudi: Po, po, domethënë ka qenë orkestrën s’ke mujt me e aktivizu, a po. Këto kolektive, se ato kanë qenë problem, edhe kshtu fizikisht t’i mbledhësh njerzit. Se tubimi pak ma i madh i njerzve, ka qenë problematike, a po, domethënë. E kshtu me radhë.
Domethënë, ajo ka qenë ni zymtësi e madhe, ’90 e… në kohën kur une isha në Shkup, më thirrë domethënë Vanessa Redgrave. Ajo ishte në Kanada, domethënë, edhe telefonin ia ka dhënë Iliri, Iliri që kishte komuniku ’98-shën kur ka qenë Vanessa këtu n’ato ikjet në male. Ajo ka qenë një aktiviste, ka shku edhe aty o njoftu me Ilirin, Ilir Bajrin, dhe Iliri e ka, shumë e ka dashtë Vanessa. E kanë pasë nji relacion shumë të çuditshëm. Unë, se ne kemi bashkpunu mandej shumë me te, domethënë jashtzakonisht Prishtinë, këtu, dhe e di këte… dhe Iliri i ka thanë se për nji, nji iniciativë qe ajo ka pasë ndërmend ta krijon nji festival këtu. Festival që osht’… ma vonë e ka qujt “Festival Kthimi”, a po, domethënë… se ndoshta mirë osht’ të kontakton mu për ndonji, ndonji aktivitet, n’fushën e kulturës, Enver Petrovcin në fushën e teatrit, kshtu.
Dhe ajo më propozon për nji festival që do të mbahej menjëherë në ditët e para pas luftës, dhe që, praktikisht ajo e parandjente që ajo do t’përfundoj, a po, dhe ne e dishim që do t’përfundoj, kshtu, dhe ne morrëm, domethënë fillum bashkëpunimin. Ato ishin mandej bashkëpunime, atëherë kishte, kishin fillu dhe e-maillat t’i shfrytëzonim, a po, internetin. Unë isha n ëShkup, punojsha me ni radio, Radio 21-shin domethënë që ishte aktivizu atje. Domethënë kjo osht’ fundi i jan… i majit, a po. Domethënë, mu para mbarimit të luftës, dhe ajo kishte nji ide t’jashtzakonshme me i thirrë emnat shumë të mdhaj, dhe ka thirrë. N ëmesin e tyre edhe Philip Glass, por edhe emra t’fushës tjetër, aktor Frako Nero, e t’muzikës zbavitëse. Do emra që juve nuk ju thotë shumë, por për shembull Lulu Kennedy-Cairns ka qenë, shumë e njoftun nji e muzikës Rock, muzikës në Angli, viteve…. Ajo ka qenë këtu n’koncert domethënë n’kuadër të këtij manifestimi ka qenë Patricia Kase, kshtu me radhë.
Dhe u arrit domethënë që n’shtator, a po, shtator të, të mbahët ky festival. Edhe u mbajt festival ku n’kuadër të festivalit osht’ dasht edhe Philip Glass të merr pjesë, dhe ka marrë pjesë, por jo në Prishtinë meqë skishte domethënë ishte e pamundun ktu sallë t’përshtatshme me piano të gjindet… dhe u mbajt festivali me poster në Shqipe, natyrisht edhe anglishte, me festival domethënë të Prishtinës. Por koncerti i Glassit u majt në sallën Univerzale, dhe ne me, shkonim domethënë në kuadër të…
Petrit Çeku: Koncerti osht’ në Shkup a po?
Rafet Rudi: Në Shkup, n’sallën Univerzale në Shkup, dhe ai mbajti koncert kurse ne komunikum. N’pregaditje ishim n’komunikim me Philip Glassin. Aj ishte at… ai ishte nji, nji, nji festival domethënë humanitar, a po, domethënë ku emrat shumë t’njoftun domethënë Elton John, Mikhail Baryshnikov, e kshtu me radhë ishin donator a po, të këtij festivali. Nuk po m’kujtohet edhe emra sh… botërisht të njoftun. Arritëm domethënë n’atë kohë që ishim në Sh… në Shkup të ikur, Iliri në Itali edhe Vanessa, të komunikojmë, dhe menjëherë pas, pas mbarimit të luftës Vanessa erdh këtu dhe ajo vinte gjatë mujit korrik, gusht, ka ardhë disa herë me radhë. U bo redaksia e festivalit, dhe u mbajt ai festival, me shpresë dhe me ambicie që ai të mbetë festival, domethënë festival tradicional.
Por, mjerisht nuk u mbajt, nuk u, nuk qëndroi si i tillë. Por, në njifarë mënyre, përmes atij festivali u krijun festivale tjera si “Remusica” e kshtu me radhë, a po, dhe bile me insistimin e Vanessës dhe të ni regjisori Gotar që ishte… me radhë, vendosi Vanessa që ta krijon nji qendër t’muzikës moderne. Unë e bona atë, atë projektin, e kurse e luti Philip Glassin që ai t’jetë kryetar nderi. Natyrisht, ai nga mirësjellja domethënë pranoj, por ne nuk e vazhdum atë, atë bash… për atë mundësi që të vazhdon ky bashkëpunim konkretisht me Philip Glass. Më vjen keq që ajo, nuk u shfrytëzu ai moment. Ai ishte i predisponum, ishte i… ai e dinte saktësisht se ku ka ardhë, n’festival e kshtu me radhë. Nji emën shumë, shumë domethonës edhe për ne, domethënë sidomos për ne të promovimit të muz… kulturës sonë muzikore në botë, kshtu që ta kemi në, në, në atë om… ombrellë a po, e një emën të tillë.
Sidoqoftë, ai festival u, u mbajt, por ai festival ma tepër u shëndrru në nji koncert, u mbajt në këtë hallën që osht’ djegë, dhe ka pasë dikun pesë-gjashtë mijë vetë. Domethënë… bile në festivalin e fundit “PrimFest” osht’ shfaqë ni film dokumentar për ate, të ni regjisori m’dukët kanadez apo kshu që, unë nuk e kom pa atë, rast. E kanë pa njerzt edhe për krejt rrjedhën, pregatitjen e festivalit, se ajo ka qenë intenzive, osht’, osht’ u pat’ formu nji zyre ku vinte Vanessa, ku mbanim këto mbledhjet t’vazhdushme. Jo, dy-tri, por shumë. Ne punojshim në, në bazë ditore, ishim n’komunikim për kët’ manifestim se ishte domethënë, mund t’ju tregoj ni detal. Katër aeroplan domethënë special kanë ardhë për atë shfaqje. Ka ardhë nji kor i Kandasë, domethënë ka ardh Jaques Lang ky Ministri i Kulturës të Francës. Ai osht’ shumë personalitet domethëns për kulturën Franqeze, për shkak se ai e ka ba atë ditën e botrore të muzikës, 21 qershorin, ai osht’ iniciator. Ai ka qenë aty prezent, e shumë të tjerë, emra shumë të mdhej. E, domethënë ishte një entuziazëm e kshtu me radhë.
Sidoqoftë, çka mbeti nga ajo? Mbeti qendra për muzikën e re që ne e formonim, e formum ato ditë dhe nga ajo qendër u formu festivali “Remusica”, a po. Domethënë dy vite, dy vite ma vonë, tri vite ma vonë, pikërisht nga qendra muzikore, domethënë. Mandej osht’ formu si qendër muzikor… muzik… qendra e muzikës moderne, kshtu përafërsisht, dhe mandej që nominalisht ende ekziston, ndonëse s’ka kumeditë çfarë veprimtari t’veçantë për shkak se osht’ e përqëndrume ajo qendër vetëm në organizimin e Festivalit “Remusica”.
Sidoqoftë nga ajo fillun, nga ajo iniciativë e Vanessës a po, nga ato organizimet, ajo ishte jashtzakonisht e, e aftë në organizim, a po. M’ka befasu gjithmonë ai personalitet, ajo nxitje domethënë ajo energji, ajo që të punon në këtë drejtim. Domethënë, përmes asaj u ngjallën, u ngjall jeta muzikore, menjëherë, a po. Në vitin 2000, 2001, 2002 lindën nji mori festivalesh. S’pari “Festivali i muzikës kamertale”, “Remusica”, e kshtu me radhë. Domethënë, dhe natyrisht ambienti kulturor në, ambienti në fushën e muzikës morri nji pamje krejtsisht tjetër. Për diçka ka qenë jashtzakonisht mirë, se fillun aktivitetet të shtohën, siç edhe dihët kshtu koncerte të shumta të formacioneve sidomos kamertale që vinin nga jashtë që u bonte si donacion i ambasadave, i programeve kulturore të fondacioneve të ndryshme. Domethënë deri, sigurisht ni periudhë prej nja dhetë vjeçare, nji mori fondacionesh mundsonin. Ata dërgonin, ata nuk jepnin të holla, por dërgonin artistë, a po, nga Franca, nga Kandaja, nga Suedija e kshtu me radhë, a po, nga Britania e Madhe dhe jeta muzikore mori nji pamje jashtzakonisht t’mirë.
Por, në, në kuptimin e organizimit instutucional pat’ nji ngecje, ka dhe nji ngecje. Mjerisht ne nuk e, nuk arritëm që t’i rujm disa instutucione kyçe, si Radio Televizioni, produksionin, produksionin e Radio Televizionit nuk arritëm t’i rujm, që ajo produksioni ishte nji vend ku inçizohej, ruhej krijimtaria e muzikës tonë. Domethënë, ajo u zhduk fare, fizionomia u, u shëndrru në diçka tjetër e kshtu domethënë, po vazhdojmë kshtu.
Natyrisht, osht’ aspektet e mira, por mu më v… më dhimbet që ekzistojnë edhe nji, disa aspekte mjaft të kqija që praktikisht osht’ tu e përjetu jeta e jonë, krijimtaria jonë, a po. Derisa n’atë kohë t’maparshme muzika, krijimtaria jonë ruhej, inçizohej, arkivohej, e kshtu me radhë, sot nuk ka kurrfarë arkivimi i krijimtarisë tonë. Radiot nuk kanë inçizime t’krijimtarisë tonë, nuk shprehin interesim që ato të ruhen, të arkivohët. Osht’ jashtzakonisht e dhimbshme dhe fare jo, domethënë unike, për ambientin t’ktyre qe… rajonal. Derisa qendrat tjera e kanë rujt disi, a po, këte, te ne domethënë kjo osht’ zhdukë. Rujtja, arkivimi, stimulimi i krijimtarisë e kshtu me radhë, a po. Bohët stimulimi ad-hoc i iniciativave t’veçanta të festivaleve, po ato nuk ruhen e kshtu me radhë.
Ndoshta “Remusica” ka nji, nji, falë edhe natyrisht atë dëshirës time, domethënë ka nji arkivë. Ne kemi, për shembull, prej 2002-shit nji arkivë “Remusica” të rujtur, të krijimtarisë tonë dhe i vetmi vend që ka domethënë arkivë të rujtur të inçizimeve t’kompozitorve kosovarë, por edhe të koncerteve domethënë që jonë zhvillu në këtë kohë. Nuk ka ndonji instutucion që e merr përgjegjsinë, obligimin që ta bon, dhe kjo osht’ jashtzakonisht negative. A mundeni ta merrni me mend, për shembull prej vitit ’80 në mënyrë domethënë stabile ka ekzistu nji ansambël koral profesional, dhe sot nuk gjen kurrfarë shënime për ekzistimin e atij ansambli. Prej ’74-shës, ’75-shës, ekziston aktiviteti i orkestrës simfonike që ka ekzistu deri n’vitin ’90. Në mënyrë instutucionale programet kanë qenë krejtsisht të mendume e kshtu me radhë, domethënë t’planifikume, t’mendume, realizume. Nuk ke asnji shënim se kush ka qenë anëtarë i atij orkestre. Nuk ka nji, nji domethënë ni instutucion që i run kto. Kjo osht’ shumë e dhimshme, dhe nuk jemi të vetdijshëm se sa osht’, sa, sa mungesë e madhe do t’jetë për gjeneratat e ardhshme kur dëshirojnë ta bojnë këtë rikonstruim të jetës kulturore.
Fatlumsisht ka edhe njerz që kanë rujt, a po. Nji prej atyre une jom. Në qofsese donë të rikonstruohët jeta kulturore, jeta muzikore në vitet ta zamë ’74 dhe ’90, domethënë arkivin që unë kom pasë fat të mos shkatrrohet gjatë luftës, osht’ e mundshme krejt të rikonstruohët. Domethënë me data, me data mundet domethënë. Jonë t’gjitha, komplet t’gjitha programet, t’gjitha programet e festivalit. Mund t’i ketë edhe dikush tjetër, a po, domethënë mund t’i ketë edhe kolegu Ballata, por ai viteve ‘90-ta nuk ka qenë fare ktu, ai ka qenë në Maribor. Ai ka pasë, ai k… domethënë ka qenë ma sistematik në këte, por të tjerët jo. Të tjerët… ose nuk i kanë përcjellë, ose nuk kanë qenë t’interesum, apo kshtu.
Por, po e tregoj këte si nji detal, jo për tu lavdru apo, por si detal të dhimbshëm të jetës kulturore tonë të viteve ‘90-ta, që s’ka pasë instutucion t’i run dhe mjerisht nuk ka iniciativa t’pas luftës që dikush ta bon rikonstruimin e jetës kulturore deri, deri n’atë kohë. Kjo osht’, kjo osht’ ni… une s’e kuptoj, a. S’e kuptoj, domethënë instutucionet që nominalisht jonë kulturore, që kanë përgjegjsi kulturore që nuk bëjnë përpjekje ta bëjnë nji arkivë se çka ka ndodhë në vitet ‘80-ta, ‘90-ta e kshtu me radhë, a po. Nga këto materiale, qoftë edhe të arkivave private, a po. Qe kshtu, domethënë. Kjo osht’ ajo, domethënë në kalim prej viteve ’90-ta deri në, në, në këtë kohë domethënë të pas luftës a po.
Petrit Çeku: Nëpërmjet “Remusicës” e keni pa, e keni pasë sigurisht një rrugëtim që n’fillim osht’ ndi hovi i energjisë t’mirë, lëvizjeve t’mira mas luftës. A osht’ vshtirësu kohëve t’fundit, a osht’…?
Rafet Rudi: Kshtu, unë po, po, p’iu tregoj disa përshtypje t’mija, që supozoj mund t’jenë analoge edhe me festivale tjera. Po, domethënë jonë përgjithsuse. Shiqoni, në fillim ne kemi pasë jashtzakonisht ndihmesë t’madhe, jeta kulturore, muzikore në Kosovë, nga fondacionet e ndryshme. Ta zamë, vetëm t’iu tregoj unë, ta zamë me ProHelvecia unë kom pasë me vite të tërë ansamble nga atje. Me Gaudamus, ni fondacion në Amsterdam pesë-gjashtë vite kom pasë artistë që ata i kanë sjellë, domethënë. Mandej, njejt ka qenë me Britanikët, me Gjermanët, a po, domethënë…
Petrit Çeku: Alliance Française…
Rafet Rudi: Po, Alliance Française, po ata e kanë pasë programin kulturor pranë ambasadës, a po, që domethënë. Por gjithmonë jo, ata nuk kanë qenë t’lidhur me Ministrinë e Kulturës, me Ministrinë e Punve të Jashtme, edhe kjo osht’ ni interesant, ni msim për… qe osht’ dashtë ne ta marrim a po, që Ministria e Punve të Jashtme të organizon aktivitete të ndryshme kulturore, obliguse për zhvillimin.
Mirë, kjo osht’ tash çështje e tjerve që duhen të mendojnë domethënë për këte…. Dhe ne kemi pasë ndihmesë shumë të madhe, domethënë kanë ardhë edhe grupet, bile edhe orkestrat kanë ardhë, a po, këto vite. Me v… me këto vite që tash, e fundit kur ka fillu domethënë ndihma a po, e ktyre fondacioneve të zbehet mos t’them të, praktikisht të ndërpritet, të ambasadave që kanë qenë këtu, në ndërkohë festivali ka marrë nji, ka zënë fill, domethënë ka fillu të jeton jetën e vet, edhe n’raport me, me artistët, fondacionet e ndryshme t’jashtme e kshtu me radhë, dhe falë kësaj, falë kësaj artistët shpeshherë jonë të interesum të vinë këtu, a po, të jashtëm. Domethënë, iniciativa e tyre tash mund t’jetë, a po, dhe raste të shumta kemi ksi soji domethënë që e kërkojnë nji, nji bashkëveprues.
Artistët që domethënë të ni rangu t’konsiderushëm, t’konsiderushëm, a po, relativisht të lartë që ju nevojitët për, për zhvillimin e aktiviteteve të tyre në, në këtë rajon, shpesh na drejtohen. Për shembull, ka pasë kuartet t’saksafonave, ka pasë ni ansambël Pierrot Lunaire që jonë drejtu te ne për koncerte që kanë majt me vite këtu. Jo, pse kanë qenë shumë të interesum, posaqërisht për Prishtinë, apo posaqërisht për “Remusica”. Por që t’i gzojnë ata benifitet e tyre ndaj fondacioneve që kanë punu ata, ata osht’ dashtë përmos… përpos koncertit që e kanë mbajt ta zamë në Zagreb, ata ju ka nevojit edhe nji koncert në rajon. Ky ka qenë kusht, ta zamë, edhe andaj ka ardhë për shembull Trio Fibonacci. Nja dy vite ka pasë koncerte këtu, ose Pierrot Lunaire ka pasë koncert në Zagreb, ka ardhë këtu, jo pse shumë i ka interesu domethënë Prishtina, por ne e kemi pasë benifitin për shkak se atyre ju ka nevojit kjo.
Domethënë, osht’ interesant, domethënë “Remusica” në njifarë mënyre osht’ zh… promovu në ni aktor, ni akter në organizimet rajonale, a po. Siç osht’ “Ditët e Muzikës Maqedone” në Shkup, siç jonë festivalet tjera. Për shembull, unë para disa vite kom qenë në Beograd, mysafir i tyre i festivalit “Bemusit”. Nuk ndryshon festivalet e tona nga ai i “Bemusit” shumë. Nuk osht’ ajo diferencë që ka qenë para 20-30 vet… vjetve, domethënë mes festivalit tonë ktu dhe në Beograd. Atëherë ka pasë donacione shumë të mdhaja atje, kur këtu s’ka pasë hiq. Kurse une e kom pa krejt atë festival dhe ai osht’ sigurisht ma i mirë se këtu, por dallimi shumë i vogël. Shumë i vogël, po flas për festivale. Domethënë kjo osht’, kjo osht’ interesant.
Petrit Çeku: Si është, si e keni momentalisht estetikën, si me thanë çfarë…?
Rafet Rudi: …qëndrimi. Shiqoni, domethënë ndoshta kjo dhe domethënë, osht’ e kuptushme në këtë, në këtë moshë të cilën jom, që më mundson tash ta shof në një vazhdimsi tërë atë zhvillim timin, por edhe zhvillim të bindjeve t’mija ndaj artit. Në kohën e fundit, natyrisht unë jom i, i aktivizum në korin e filharmonisë, po dhe punoj edhe me orkestër, këto veprat e mdhaja vokalo-instumentale, kohën e fundit jom duke i realizu.
Kurse, në pikpamje të krijimtarisë, në pikpamje të, të bindjeve t’mija estetike ka nji, ka nji ndryshim t’madh n’kuptimin e rivlersimit të një periudhe mjaft të madhe me t’cilën unë kam qenë i preokupum. Domethënë të, të problemit të modernitetit si të tillë, a po, që ka qenë për mu jashtzakonisht preokupuse. Ndonjiherë ka qenë kandshme ai, ajo ambicie, ndoniherë ka qenë dhimbshme ajo ambicie për shkak se s’kom pasë mundësi ta përcjelli ate. Sidomos, viteve domethënë ‘90-ta kur s’ka pasë kurrfarë komunikimi.
Por, n’kohën e fundit domethënë unë jom në ni periudhë kur e, e, e nij një këngë dehjeje, do te kisha qujt kshtu, të bindjeve t’mija krijuse, dhe nuk, nuk kom dëshirë shumë ta lëndoj Rafetin e di… da… dikurshëm, por ta qortoj po. Domethënë n’kuptimin se ai tepër ent… ajo ndjenjë entuziaste për gjana t’reja, për muzikë moderne që ka qenë e por… personifikume në muzikën atonale, a po.
Une mendoj që ka qenë pak, tepër e sforcume. Koha e ka tregu se dhe ajo, ajo, ajo muzikë, ajo avangardë e viteve ’60-ta, megjithate ka qenë nji kohë… megjithate eksperimentale. Unë e di që profesori im në Paris, nuk do t’kishte mendu si nji atonalist i përbetum që kjo osht’ kshtu. Por unë e shof, përkundër shfaqjes së emrave të mdhej të shek… në shekullin e XX ta zamë të Stockhausenit, Boulezit apo emrave të tillë, une mendoj se ka pasë nji, nji, nji, nji vetëknaqësi domethënë me atë komoditet të asaj muzik… komoditet krijus që ka mundësu zhvillimi edhe ekonomik i vendeve, dhe ai komoditet që ai të jeton në nji kohë jo reale. Jo reale.
Krejt ajo krijimtari, në qofse domethënë instrumentisti, për shembull veprën e Cage ngritet përmi piano dhe bon do lëvizje edhe e qun vepër muzikore, mund t’ketë… interesant më eshtë dukë ndoshta kur e kom pa dikur në Paris, po une mendoj që megjithate njeriu duhet t’vetëdijësohemi, nuk osht’ natyrshme. Piano osht’ për m’i ekzekutu, a, jo për me goditë, a po. Domethënë pianon, a po, ose me e thy pianon. Domethënë, ato tendenca që u spjegova për, për festivalin e “Tribunës së krijimtarisë muzikore”, ato kanë qenë ekstreme. Aty osht’ marrë domethënë druri dhe me sharrë e ka pre drurin për me e qujt muzikë, a po. Mendoj që, e shof se nji entuziazëm që ka, jo që kom shkrujt une shumë moderne n’atë kohë, por më duket se ka qenë e sforcume në periudha të ndryshme të krijimtarisë time. Unë besoj që po t’kisha qenë ma i qetë në këtë drejtim, ndoshta dhe vepra ma t… ma t’vlefshme kisha shkrujt gjatë, domethënë jetës time, a po. Domethënë ma, ma solide, ma, ma reale, a po, ma reale.
Mendoj se, tash kur jemi në ni periudhë të ni postmodernizmi t’thellë, a po, domethënë mendoj se e shofim kotësinë e disa gjërave që kanë qenë. Ndoshta jonë këto krejtsisht subjektive. Ndoshta nji kolegë i imi në ni vend tjetër të zhvillum, të zhvillum, nuk e ndinë kshtu. Une për veti e ndij këte, dhe për ate në njifarë mënyre në vitet e fundit, në dhjetë vjetshin, pesëmdhjetë vjetshin e fundit mjaft ka ndryshu edhe fizionomia e krijimtarisë time, në kuptimin e, prapë po e quj këndelljes krijuse, a po. Une mendoj që edhe ni vetëdijësimi për nji realizëm, vetëdijësimi për një rrjedhë ma normale të krijimtarisë muzikore, a po. Domethënë ma reale, ma e afërt me publiku, ma emotive. Nuk mundet emocioni të anulohët në, në vepër muzikore, në emër të ni moderniteti, a po. Që praktikisht, ka qenë shumë e afërt me muzikën atonale, a po, të… domethënë nji tëhuajsim praktikisht, a po, që…. Une mendoj që, koha e ka, nuk e ka verifiku në çdo element, atë, atë orientim të tillë të muzikës ekstreme atonale, të shkëputjes nga, nga publiku, nga emocioni. Nga emocioni i thjeshtë, a po.
Domethënë, vepra duhët të, me, domethënë me publikun, me konsumusin të komunikohët në planin emotiv. Unë mendoj se nuk mund të arsyetohët me komunikime intelektuale vetëm. Nji i… nji intelektualizëm aq i madh, që unë për veti kom aspiru, jo gjithmonë ka arritë, kom arritë por kom aspiru, nuk mund ta zavendson komunikimin emotiv të, domethënë të veprës me publikun. Domethënë, ose atyne gjymtyrëve, krijusi, vepra artistike, publiku, domethënë ajo lidhje duhët vetëm në rrafshin emotiv. Mandej fillohet të spjegohen, apo të vinë në shprehje elementet tjera. Profesionaliteti, porosia estetike, intelektuale e kshtu me radhë. Por, ai, ai indi emotiv une mendoj që nuk guxon të humbet në krijimtari, dhe ka pasë një rrezik që nga avangarda e viteve ‘60-ta në Evropë, të humbet kjo. Pavarsisht që e kanë, propagatorët e kanë, propagusit e asaj muzike e kanë arsyetu çdo vepër, çdo përpjekje, por ajo domethënë me kohë nuk është, nuk e ka arsyetu gjithmonë, a po, vetveten. Domethënë, elementi emotiv që osht’ bazë e këtij indi, a po, që i lidhë këto gjymtyrët duhet t’jetë, domethënë kompozitor, krijusin, veprën dhe publikun, konzumusin, duhet t’jenë gjithmonë domethënë prezent. Pa ate, artin vështirë që mund të, të ketë ardhmëri në nji t’ardhme.
Erëmirë Krasniqi: Shumë falemnderit!
Rafet Rudi: Qe, kshtu, qe kshtu. Mirë!