Pjesa e Parë
Melihate (Meli) Qena: Unë rrjedhi nga një familje punëtorësh. Babën unë e kom pasë furrëtar, bukëpjekës. Ai është me prejardhje nga Hasi. Hasjonët dihen që jonë nëpër krejt ish Jugosllavinë, dhe gjithka ka punojnë ata jonë kryesisht furrëtarë. Kështu që baba i ka bo simitat ma t’mirë, bukët ma t’mira, kiflet ma t’mira. Dhe gjithmonë kem pasë bukë të nxehta n’shpi. Kryesisht jemi majtë me bukë edhe me turshi.
Jem nontë fmi. Kemi qenë nontë fmi. Tash vllazënit ma s’i kam. Me siguri, vllau i madh ka shku është marrë me art. Ka qenë aktor, regjisor. Ai e ka kry shkollën e filmit në Beograd. Edhe sigurisht në familjet e mëdhaja zakonisht ndodhë që ka t’shkon i madhi edhe këta tjerët orientohen. S’di, ndoshta njifarë instinkti ose njifarë, sdi çka me qujtë atë…. Ndoshta t’u mos ditë çka me zgjedhë, e sheh t’madhin edhe shkon mas t’madhit. Kështu që kryesisht gati krejt familja jemi marrë me art. S’është kjo njifarë privilegji i madh. Kjo është ndoshta ma tepër njifarë fatkeqësie n’shoqninë tonë, m’u marrë nji shpi me art sepse n’asnji periudhë arti nuk ka qenë as i vlerësumë, as i… aq sa duhet.
Kështu që gati krejt familja jemi bo pre e nji, nji pune që nuk sjellë shume dobi. Vllaun… thashë Muharremi që ka qenë regjisor edhe aktor. Mandej Xhevati ka qenë aktor. Vllau i tretë, Nehati, ai ka qenë redaktor i kulturës, në “Rilindje” ka punu. Dhe vllau im ma i vogël, Agim Qena, ai për tridhjetë vjet e ka mbajtë stripin “Tafë Kusuri”. Dhe njerëzit, pra po ju flas simbas fjalëve, po ju them atë çka njerëzit kanë thanë, gjithmonë e kanë kqyrë “Tafë Kusurin” edhe kanë pulsin e shoqërisë. Kah po shkon shoqëria, çka po ndodhë sepse ai me pak fjalë, e ka pasë atë aftësi që me i thanë krejt ato çka ndodhin. Unë mendoj qe karikatura osht’ nji jashtëzakonisht profesion i vështirë. Dhe ai edhe ka shku i pari, ka shku shumë i ri, pa i mbush pesëdhjetë vjet.
Edhe pesë motra jemi. Motrat jonë mësuse, profesoresha të anglishtës edhe unë jom, që jom marrë me…. Aktrimin e kom kry në Beograd. E mandej masi që jom kthy në teatër, e kom pasë ni mosmarrëveshje me teatër, sepse nji gjeneratë e tanë ka qenë e moshës time, qashtu aktore. Kështu që m’thanë, “S’kemi nevojë për ty”. Po thashë, “Bursën ma keni dhanë katër vjet”. “Mirë, s’është me randësi bursi…” Kështu që mos me zgjatë, asnji ditë s’kom punu në teatër. Unë kom punu në televizion prej formimit këtu të televizionit. Në të vërtetë televizioni ka pasë edhe përpara, para ‘74-shit e ka pasë nji emision në Beograd në gjuhën shiqpe. Mirëpo, në vitin 1974 ka kalu me krejt programin në Prishtinë. Dhe është formu televizioni i Prishtinës.
Dhe mu më çuditë mas luftës që njerëzit kanë pranu me i fillu krejt prej fillimit. Mos me i marrë mo ata njerëz që kanë qenë në punë, dhe marrë krejt nji, nji staf të ri…. Që është gabim i madh për mendimin tim. Dhe m’duket që nuk e gjenë te asnji popull tjetër shembull si te na, që nuk rujmë atë që ka qenë përpara nesh, edhe që mendojmë që gjithçka fillon prej nesh. Unë këtë po ju them vetëm si ilustrim, në Beograd e kom pasë nji, kështu shkallëve, përballë shkallëve një fotografi të nji aktore, e cila ka qenë nji amatore, as aktore s’ka qenë. Edhe që kom qenë e detyrume me msu kah ka… n’cilat kafe ajo ka performu, se në të vërtetë atëhere s’kanë pasë teatër.
Mirëpo ata prej qaty, qatyne paraqitjeve t’para ata thojnë që e kanë teatrin prej viti 1800. Pra une mendoj që ne jem i vetmi popull që e fshijmë. Hajde kuptoj, ka diçka n’shoqninë tonë, ndoshta njifarë kompleksi i grave. Gratë kanë qejf me i mshefë vjet, edhe na po get i mshefim vjet edhe dojmë gjithmonë me qenë t’ri (buzëqeshë) edhe me profesion edhe me punë. Qe nuk osht’ farë, diçka për m’u lavdu. Osht’ një e metë e madhe mendoj. Edhe në televizion kom punu kryesisht në emisionet për fëmijë edhe emisionet shkollore.
Aurela Kadriu: Zonja Meli, para se me dalë aty. Ndoshta pak ma shumë detaje rreth hapësirës, ambientit ku ju jeni rritë, si fëmijë.
Melihate (Meli) Qena: Okej.
Aurela Kadriu: Çka mbani n’mend, çfarë kujtime?
Melihate (Meli) Qena: Unë… Fëminija e gjeneratës time, prej ktyne fëmijëve tash ndryshon shumë, dallon shumë. Sepse te na, ndoshta krejt ka qenë imagjinata. Na kemi lujtë me do cukla, me do shtaga me do… E s’kem pasë shumë elemente me t’cilat kemi lujtë. Mirëpo ajo ka qenë ma tepër, krejt ajo lojë osht’ bo në, në kokën tonë, në imagjinatën tonë, dhe… kurse tash fëmijëve nuk ju lihet kurgjo imagjinata. Unë nuk di çka kanë me imagjinu mo, çka? I kanë lodrat t’përkryme edhe mendoj që prandej bohet një lodër monotone. E sheh fëmiu nji lodër ia blen, osht’ e shtrejtë lodra, mas pesë minutave mërzitet me atë sepse për me qenë diçka e frytshme duhet njeriu me pasë n’veti, me t’interesu vet. Me zhvillu imagjinatën, me zhvillu… vetëm atëhere mendoj që osht’ nji punë e frytshme. Në qoftë se krejt t’jepen të gatshme atëhere kjo i përngjanë ktyne hamburgerave t’shpejtë që janë krejt t’gatshme, duhesh vetëm me i gëlltitë. Që dallon ndoshta prej nji, nji ushqimi që ti vetë e pregaditë ngadalë, simbas dëshirës, qejfit edhe e shijon ndryshe.
Pra fëminija jonë s’ka qenë e begatshme me lodra po ka qenë ndoshta, e ka pasë nji kualitet tjetër. E ka pasë imagjinatën, e ka pasë socializimin ma t’madh, shoqninë e ke pasë ma t’madhe, shokët e shoqet gjithmonë kem qenë bashkë. Tash po m’duket që njeriu osht’ shumë i vetmumë prej fëminisë. Pa marrë parasysh që i çojnë fëmitë nëpër çerdhe edhe dojnë me i socializu para se m’u msu madje fëmiu me, me nanën edhe me babën. Unë nuk di a i njef mirë nanën e babën edhe i çojnë n’çerdhe. Nganjiherë me nevojë, nganjiherë pa nevojë. Njof shumë prindër që jonë nanat n’shpi edhe megjithatë e çojnë fëminë në çerdhe. Pse? M’u socializu.
Unë nuk kuptoj si mund të socializohet fëmiju me dikënd tjetër, të hujë, pa të njoftë ty. Prandej mendoj që kjo e përcjellë fëmiun në jetën e tij të më vonshme. E përcjellë vetmia, e përcjellë njifarë droje me u lidhë me njerëzit sepse fëmitë sa do që mendojmë na që shoqërohen ka temperamente të ndryshme, ka tipe të ndryshme. Disa shoqërohen, disa nuk shoqërohen edhe ata më të ndishmit zakonisht pësojnë në ksi rrethe t’mëdha, të ashtuquajtura socializimi. E në të vërtetë ka shumë njerëz e shumë jonë vetëm.
E pra fëmijënisë time ajo nuk iu ka kanosë normal, se kem qenë, i kem zgjedhë dy-tre vetë, katër-pesë vetë me t’cilët ke mujtë me nda dhembjen, gëzimin, idhnimin, krejt. Sa m’përket mu, unë gati gjithmonë kom qenë vetëm. Unë kom pasë dëshirë me, me qenë vetëm edhe në nji kand sepse po them, jom rritë në nji shpi ku ka shumë fëmijë. Mirëpo unë gjithmonë e kom zgjedhë nji kand ku kom lujtë me lodra t’mija, me do kuklla që i kom punu vet. Edhe e di që shumë gjatë kom lujtë me kukulla. Ndoshta ajo ka qenë njifarë predispozite ndoshta, njifarë fati që m’ka përcjellë ma vonë, ose njifarë parandjenjë që kom m’u marrë me kukulla, m’falni (kollitet).
Kështu që krejt jeta, edhe shkollore edhe fëminija mendoj që kem qenë ma t’lidhun, ma bashkë, ma… Në shkollat tona ka pasë klube të ndryshme, ka pasë shoqata të ndryshme, të cilët jonë marrë me, secili simbas afinitetit të vet, fëmijët jonë marrë… dhe vazhdimisht kemi qenë nën mbikqyrjen e arsimtarit, mësuesit. Kështu që e kem pasë njifarë kujdesi. Krejt e mira dhe e keqja që kanë ndodhë, kanë ndodhë mrenda në shkollë. S’ka pasë atëhere kështu kafiqa kaq shumë. Edhe mendoj që s’ka qenë njifarë e mete e madhe. E krejt jeta ka qenë pak ma e organziume. Për çdo të shtune ka pasë mbramje letrare që na kemi shku nëpër klasa, nëpër salla të fizkulturës i kem dëgju poetët. Tash nuk di a shkon dikush, a ndëgjojnë poezi këta fëmijë?
Unë disa nipa që i kom në shpi, ata nuk e dijnë asnjë poezi. Unë nuk di a s’msojnë në shkollë, s’ju thojnë me msu sigurisht. Sepse është nji program i ri i cili ndoshta nuk e sheh të arsyeshme mësimin e poezive ose nuk e di. Unë mendoj që bota në qoftë se mirret veç me landë natyrore kështu dhe pak mirret me poezi, me art m’duket që është shumë e vrazhdë. Edhe në këtë vrazhdësi gati është e pamundur me jetu njeriu. Sepse arti e frymëzon njeriun, e fisnikëron, e bon ma bujar, ma skofiar. Kështu që krejt t’mirat e nji jete suptile, të ndishme vijnë prej artit. Se njeriu nuk është vetëm trup, është edhe shpirt. Dhe ajo brendësi e njeriut duhet të zhvillohet. I ka disa fibra, disa pejëza shumë ma t’holla, ma t’ndishme cilat mund të zhvillohen vetëm me art.
Aurela Kadriu: Zonja Meli, a ju kujtohet qysh ka qenë për juve me u rritë në familje artistësh? A mundesh me na folë pak për këtë pjesë?
Melihate (Meli) Qena: Po, unë vllazënit krejt jetën time gati, shumë pak i kom pa se ata kanë jetu në Prishtinë, e na kemi jetu në Mitrovicë. Kështu që ata vetëm kur kanë ardhë kohë mbas kohe, ajo ka qenë nji festë sepse vllau i madh i imi ka këndu shumë bukur. Edhe ka marrë kitarën edhe rreth tij jemi mbledhë të gjithë edhe kemi këndu. Edhe baba e ka dashtë shumë kangën edhe për çdo mbramje gati na ka mbledhë neve fëmijët… edhe kemi qenë nji kor i vogël ashtu. Prej atij kori unë gati gjithmonë e kom prishë atë kor, se s’kom këndu bash mirë. Po s’e kom lshu zanin qaq shumë sa m’u dallu edhe kom qenë diqysh ma si n’hije.
Po gjithmonë ka qenë familje e hareshme. Edhe qato qe e kemi pasë, s’kemi pasë shumë, po e kemi nda bashkë. Edhe nuk ka ndodhë për shembull kurrë te na m’u ulë, n’sofër na atëhere kemi hongër bukë… m’u ulë n’sofër edhe mos me pytë, “A m’takon qikjo mu?” Sepse aty shume vetë kemi qenë, edhe secili e ka pasë pjesën e vet. Kështu që s’kem pasë shumë po ka pasë njifarë solidriteti. Edhe ai solidaritet mu m’ka përcjellë gjithmonë n’jetë. E une s’di për këtë pjesë është ndoshta ma mirë me folë dikush tjetër, që më njef. Sepse as s’kom dëshirë me hangër diçka vet, as me pi diçka vet, s’më pihet. Këtë pjesë të jetës kom dëshirë me nda, krejt pjesët e mira kom dëshirë me i nda me të tjerët, pos pjesës kur punoj që kom dëshirë me qenë vetëm. Dhe atëherë me t’vërtetë më pengojnë të gjithë.
Kështu që jeta në familje me shumë fëmijë ka qenë interesante. Mirëpo na s’kemi pasë, kemi qenë ndoshta shumë të vobektë n’atë kohë…. Megjithëse, krejt shoqnia ka qenë e tillë po na ndoshta jemi dallu pak n’këtë aspekt sepse shumë fëmijë kemi qenë n’shpi edhe shpesh është dashtë m’i pritë këpucat e motrës deri sa t’kthehet ajo prej shkollës ose palltën me veshë. Njihere m’ka nodhë në orë të mësimit, se orët e fiskulturës s’kem pasë sallë, edhe i bojshim, dilshim n’oborr. Edhe ish pranvera, dulëm n’oborr na, lujtëm disa lojna me top, e s’di çka. Edhe unë e kom harru palltën, pemë ka pasë n’oborr të shkollës. E kom harru me nji pemë palltën. Edhe kur kemi hy në orë të mësimit m’u ka kujtu pallta. Edhe pa e vetë arsimatin fare, veç ngajta edhe dola, e gjeta palltën. Erdha n’klasë arsimtari po thotë, “Çka u bo? Çka t’gjet?” Thashë, “Po, e kom harru palltën në nji pemë e shkova me marrë”. Tha “Eii, a qat’ palltë që osht’ historike, gjeneratë mas gjenerate p’e bani qat’ palltë”. Thashë, “Mu për qato që osht’ historike e rujmë me kujdes”. Normal që u preka shumë prej atyne fjalëve po s’dashta me bo dramë aty para fëmijëve, edhe thashë, “Prandej se osht’ historike p’e ruj shumë me kujdes”. Kështu që edhe arsimtari, meqë i kemi pasë arsimtarët e njejtë gjeneratë mas gjenerate, e ka mbajtë n’mend palltën që me të njejtën palltë po rritëm, katër-pesë gjenerata.
Pak ka randësi, ka randësi për nji moment ndoshta po ajo që është shumë e randësishme është pasuria shpirtërore, ajo që bartë në shpirt, që ki n’veti. Sepse përpara kanë qenë edhe shoqatat e Kryqit të Kuq edhe nëse s’ke pasë diçka me veshë, këpucë ose xhemper, ose diçka ke shku. Na i kemi pasë për shembull në rrugën tonë ka qenë një njeri që… secila rrugë e ka pasë nga nji depo që ka shku edhe i ka marrë gjanat që i duhen. Edhe na shkojshim shpesh merrshim aty, për m’u veshë gjana, garderobë. Edhe tash unë dallohesha prej të tjerëve sepse isha gati gjithmonë ma s’mirti e veshun. Po e veshun me tesha të Kryqit të Kuq. Edhe po sa shkojsha n’klasë i nijsha pëshpërima, (pëshpëritë) “Kyqi i Kuq, Kryqi i Kuq…” Edhe mu m’vijke keq sepse thojsha, “O Zot nuk e kom nji fustan t’thjeshtë si tjerët, mos m’u dallu prej tjerëve”.
Kështu që dashtë e pa dashtë rrethanat kanë qenë të tilla që jom dallu prej rrethit, edhe jo për diçka kumeditë çka t’mirë. Megjithatë s’kom qenë si të tjerët. Dhe kjo ndoshta ka ndiku, ka ndiku edhe ma shumë me u zvetnu, me qenë vet, me qenë me botën time. Ndoshta me pasë qenë rrethanat tjera as nuk isha marrë me këtë punë, nuk e di…
Aurela Kadriu: Ku e keni kry shkollën, ku e keni kry shkollën fillore?
Melihate (Meli) Qena: Shkollën fillore e kom kry në Mitrovicë, edhe t’mesmën.
Aurela Kadriu: Në cilat shkolla?
Melihate (Meli) Qena: Në shkollën, atëherë ka qenë nji shkollë “Svetozar Markoviq”, shkolla “Muharrem Bekteshi”. Mandej ka qenë gjimnazi, unë gjimnazin e kom kry në Mitrovicë. Dhe mandej e kom regjistru rusishten sepse në atë kohë nuk ke mujtë bash me zgjedhë çka po don me studiu, por për çka t’jepin bursë. E bursë jepshin për biologji edhe edhe për rusisht, edhe për anglisht. Motra e zgjedhi anglishtën, unë e morra rusishten edhe… edhe biologjia m’ka pëlqy shumë, kom mujtë me marrë edhe biologji. Mirëpo sa ia fillova me studiu këtu në Prishtinë rusishtën u hapë nji klasë, dulë konkursi në ‘67-shin, në 1967. U hapë nji konkurs për nji klasë shqiptarësh që do të duhej të shkolloheshin për aktirm. Unë konkurova dhe u pranova. Mandej e kryva aktrimin edhe paralelisht e kom studiu edhe rusishtën. Kështu që… s’kom diplomu kurrë po jom absolvente e rusishtës, e di mirë gjuhën, flas mirë edhe përkthej prej rusishtës, kohë mbas kohe.
Aurela Kadriu: A na flisni pak për këtë periudhën e shkollës t’mesme? Qysh ka qenë për juve, qysh e kujtoni?
Melihate (Meli) Qena: Po shkolla, krejt ai argëtimi që ka qenë n’atë kohë, mlidheshim ne salla të fizkulturës t’shtuneve bojshim ballo, vallëzim. Edhe unë shumë rrallë kom shku. Njiherë shkova me motrën edhe vetëm e kom pa nji sallë t’madhe edhe karrigat kanë qenë kështu rreth e rreth, e mesi ka qenë i lirë për vallëzim. Edhe vijke dikush t’zgjedhke me vallëzu. Unë pritsha, pritsha që po m’zgjedhë dikush, mu nuk m’zgjedhi kërkush. Edhe gati ish koha me shku po vjen nji djalë, ai ja nisi rend mi thirrë çikat me vallëzu, njëna, e dyta, e treta, e katërta… s’pranunë m’u çu me vallëzu. Edhe ma n’fund, kur erdh te unë me siguri ju bo bajat edhe atij, nuk m’thirri mu hiç edhe u ul, kaloi. Kështu që e pashë që s’kom bash fat shumë me ballo edhe mo nuk kom shku. Megjithëse, ai ka qenë argëtimi i vetëm që kanë shku vajzat atëherë. Ka qenë Rock and Rolli, unë i kom ditë krejt lojna me lujtë. Ma shumë kom ushtru vet se sa që kom shku nëpër ballo.
Kështu që i vetmi argëtim ka qenë që…. Edhe, po them, ka qenë grupi dramatik ku na kemi përgaditë drama, kemi përgaditë program për shkollë. E aty kom qenë gjithmonë, kom marrë pjesë edhe kom qenë nji ndër recitueset më t’mira. Unë mendoj që dij me i thanë vargjet ma mirë se sa që dij me aktru. Sepse poezia m’pëlqen shumë edhe e boj atë punë me dëshirë, me vullnet. Dhe krejt çka bohet me dëshirë duhet t’ketë sukses, sigurisht.
Aurela Kadriu: Qysh ka, a na tregon qysh ka ardhë deri te fakti që keni vendosë me shku në Beograd? Qysh kanë qenë rethanat?
Melihate (Meli) Qena: Po ka qenë nji konkurs i hapun këtu në Prishtinë, sepse dëshirojshin me shkollu një gjeneratë aktorësh. Sepse këtu ka qenë vetëm Shkolla e Lartë Pedagogjike, s’ka pasë fakultet për aktrim. E, me siguri kanë mendu që me ardhë profesorët prej atje, prej Beogradit ka kushtu shumë shtrejtë, kështu e kanë çu nji grup t’rinjësh, n’mesin e tyne kom qenë edhe unë. Kanë qenë edhe dy vajza tjera, njena ka qenë e Pejës, shumë e bukur, shumë e talentume edhe pranunë n’atë rrethin e ngushtë. Sepse ishte audicioni, në qoftëse pranohesh n’rrethin e parë atëherë 15 ditë punon me profesorët atje, edhe vjen edhe provimi i dytë. E në qoftëse pranohesh atëherë vazhdon, në qoftë se jo mundesh m’u rrzu edhe mos me vazhdu.
Kanë qenë edhe dy vajza, njena u rrzu n’atë rrethin e parë. Njena e Pejës, shumë e bukur, shumë ekstravagante, ajo u pranu. Mirëpo ato 15 ditë që duhej me qenë në Beograd edhe me punu, nji ditë ajo po m’thotë, “Meli unë po kthehna në Pejë”. “Pse?” Unë e luta mos m’le vetëm se isha tash veç vetëm, edhe shtatë djem në grup. Tha, “Jo duhet me u kthy sepse unë jom e fejume, edhe m’ka thanë i fejumi, ‘Ose unë, ose Akademia’”. Edhe tashë, “Ti çka zgjedhe?” Tha, “Unë e zgjedha t’fejumin”. Unë mendoj se ka bo mirë, s’ka hupë kurgjo. Edhe mo kurrë s’e kom pa atë vajzë. S’jom taku mo kurrë me të. Veç e di që ka qenë shumë e bukur, m’ka mbetë… S’ja di as emrin, m’duket mbiemrin e ka pasë Bërlajolli nëse s’gaboj. Ka qenë shumë atraktive. E jo si unë e thatë, une dobët, e kështu… s’kom qenë farë për m’u pa diçka. Edhe, “Jo”, tha, “unë po shkoj po kthehna në Pejë”.
Ajo u kthy, unë meta me shokët e klasës që normal m’ka mungu shumë nji… Nejse na mësimet i bojshin gati krejt bashkë me grupin e sërbëve. Po, vetëm aktrimin e bojshim ndamas. Na i mësojshim tekstet në gjuhën shqipe, profesorët e kishin përkthimin. Edhe ka qenë njikohësisht edhe profesor edhe ka studiu vllau im, Muharremi. Kështu që kryesisht punojshim me të. Edhe ai, se unë paraprakishit s’jom konsultu me të fare. Kur m’ka pa në Beograd, “E ti çka po don?” Thashë, “Po qe, unë po studioj”. “Au, po pse? Nuk është kjo për ty, ti je e ndishme, kjo është punë e vështirë…” Me siguri t’u më njoftë mu e t’u e ditë sa, sa është punë jashtëzakonisht e vështirë, sa kërkon mund, e sa kërkon ndjesë, e sa kërkon përkushtim ka dashtë ndoshta pak me m’kursy. Po nuk është kjo punë që kursehet dikush.
Shkon njeriu, ndoshta fati, ndoshta shumë shpesh, njeriu mendon diçka tjetër me zgjedhë, e ndodhë diçka tjetër. Kështu që pak… Na mendojmë që mundet njeriu me ndiku n’rrugën e vet. Unë mendoj që diçka lidhet edhe me fatin, nuk është bash krejt që mundesh me, me dirigju vet. Nuk është jeta nji simfoni të cilën ti e dirigjon dhe shkon simbas teje. Shpesh ndodhë diçka tjetër që s’ke mendu as… po me siguri e kemi t’caktume rrugën jetësore, fatin n’jetë. Ndoshta kur vijmë n’këtë jetë, vijmë me njifarë detyre edhe fluiditet, atomet na rregullojnë me shku qanej, sdi.
Aurela Kadriu: A na tregon kujtimet që i mbani n’mend prej kësaj periudhe në Beograd? Gjithçka… sa ma shumë detaje që ju kujtohen prej asaj kohe për neve janë interesant. Prej momentit kur jeni shku, gjithçka…
Melihate (Meli) Qena: Në Beograd kur kom shku s’ka pasë atëherë student shqiptar që s’ka marrë me veti gurabia. Sepse gurabiat qëndrojnë shumë edhe mundet me t’ndodhë gjithçka n’rrugë, mos me pasë me hongër e merr nji gurabi. Edhe unë e kom pasë nji, nji shami t’nanës aty edhe nja katër-pesë gurabia n’kofer. Atëherë valixhet kanë qenë t’kartoni jo… Edhe kemi udhëtu me tren, tetë, shtatë-tetë orë deri në Beograd. Treni ndalej në secilin stacion. Kështu që kur kom mrri në Beograd ditët e para unë shumë kom qenë e pikëllume, s’kom mujtë me u adaptu hiç. Koferi m’rrike naltë, qaty mbi orman, mendojsha gjithmonë me u kthy, mos me nejtë. Kajsha për natë kur bijsha me flejt. Jasteku im ka qenë krejt i lagur me lotë edhe mendojsha m’u kthy gjithmonë. Në mëngjes kur u çojsha, ka pasë shumë studente gjakovare të cilat kanë studiu degë të ndryshme dhe ato kur m’shifshin, “Po hajt Meli edhe sot, shkon n’msim, mandej kqyrim n’mramje”.
Kur u kthejsha në mramje, e kemi pasë nji klub, “Përpjekja”, në Beograd dhe kohën ma t’madhe unë e kom çu n’qatë klub. Dhe mos t’kish qenë qajo shoqatë, “Përpjekja” ku mblidheshim shqiptarët dhe ku i kishim të gjitha instrumentet, këndojshim dhe televizion ka pasë edhe krejt. Mendoj që s’kisha mujtë me qëndru, isha kthy. Kështu që viti i parë kryesisht ka qenë vit i adaptimit, viti i… ndoshta i pendimit pse kom shku edhe kom qenë vetëm, pa asnji vajzë.
E kështu që, ma shumë kom mendu qysh m’u kthy, se sa qysh me mbetë. Edhe viti i parë akademik, unë kom qenë shumë e dobët, pa asnjë ushtrim gati, veç sa nuk m’kanë rrëzu. Edhe mandej (buzëqeshë) tek kur e kom marrë veten m’thojshin profesorët, “Na tash po shohim çfarë… E kem pa, e kem ditë po deri sa s’je hapë…” Sepse arti është nji, nji punë shumë e çuditshme, shumë e ndërlikume, shumë suptile, shumë duhet mund edhe duhet… sidomos pedagogët duhet me pasë shumë durim deri sa nji, nji njeri i ri, nji aktor t’hapet, të shpalosë krejt ato çka i mbanë n’vete. Sepse kjo s’bahet me, me dhunë s’bahet, duhet ngadalë. Duhet durim me pasë dhe me ia, krejt kushtet me ia ofru studentit, njeriut t’ri, për me mujtë ai me u hapë, mu çelë si nji lule. Se ndryshe nuk bon, ndryshe e humb nji talent ndoshta.
Shumë pedagogë kom ndëgju që thojnë, “Në qoftëse është talent ai hapet e tregon vetën, në qoftëse nuk është do t’shkon, në qoftëse…” Mirëpo nuk është ashtu, duhet pedagogu me pasë shumë durim. Mendoj edhe n’landët tjera, edhe n’degë tjera. Po n’aktrim sidomos.
Aurela Kadriu: A ka qenë Muharremi në Beograd apo…
Melihate (Meli) Qena: Po, po…
Aurela Kadriu: A na tregon pak për kontaktin e parë…
Melihate (Meli) Qena: Po, po. Po them kontakti i parë kemi pasë orë t’aktrimit edhe kanë qenë improvizimet. Improvizimet… unë dola, tha… masi ma majti nji ligjeratë, “Po pse ke ardhë, e qysh ke ardhë, as s’je konsultu as, kjo është punë e vështirë, kjo është…” Nejse, “Hajde ushtrimin çka e ke përgaditë”. Une s’kisha përgaditë kurgjo, qaty për qaty m’u kujtu thashë që po nxjerri ujë prej bunarit me nji kofe. Edhe unë e lshova kofën, kinse po improvizoj, p’e nxjerri ujin… Ai tha, “Ajo kofja është ma rond”. Edhe unë tash u mundova… Tha, “Edhe ma e rond”. Edhe po mundohna edhe ma shumë, “Edhe pak ma e rond”. Edhe gati m’ra t’fikt mu, tha, “A po e sheh sa është i zorshëm arti? Fillimi, e le mo…” Thashë, “Po une sigurisht që s’kom me mushë kofet kaq shumë sa s’muj me i çu edhe…”
Po mendoj takimi i parë me to, përvoja e parë me to ka qenë shumë e idhët, e vrazhdë. Sepse ai nuk dëshironte me m’ndihmu, ai dëshironte me ma ftofë mu aktrimin dhe hajde ishalla po i mushët mendja e po kthehet në Mitrovicë. Që gati edhe kom qenë m’u kthy, po ndoshta diçka më e madhe, më e fortë më ka tërhekë edhe kom mbetë. Për atë që kom mbetë, s’di, kom mujtë edhe diçka tjetër me punu n’jetë. Me siguri te kisha studiu biologjinë, që shumë m’interesojnë lulet edhe bimët, m’interesojnë. Është nji botë n’veti… do të kisha qenë ndoshta ma e lumtun, s’di. Po edhe kjo është, arti është njifarë zbulimi, njifarë rritje, nifarë ngjizje, njifarë zhvillimi. Prandaj ka gjana t’përbashkëta me, me natyrën, me bimët, me krejt.
Aurela Kadriu: A mundeni me na folë edhe për qat’ grupin “Përpjekja”? A na tregoni për ato mbledhi?
Melihate (Meli) Qena: “Përpjekja” ka qenë nji shoqatë e studentëve shqiptarë, ku ne mblidheshim për çdo mbramje. Ne e kemi pasë grupin e instrumentistëve, grupin e korit, grupin e recituesve. Dhe unë kom marrë pjesë në, gjithmonë kur ka qenë diçka në lidhje me recitim atëherë m’thirrshin mu. Në atë grup ka qenë Ehat Musa, kitaristi i njoftun. Mandej ka qenë nji kohë të gjatë Ukshin Hoti, ai ka qenë atëherë t’u magjistru në Beograd. E njof nga afër atë. Dhe kanë qenë shumë, shumë, shumë intelektual shqipëtar. Ka qenë profesor Cana, i cili ka qenë gjithashtu në studime për pasdiplomike. Pra ka pasë dallime t’mëdhaja n’moshë, prej brucoshëve deri në njerëz t’pjekun që kanë ardhë me magjistru, e që kanë ardhë më doktoru. Ka qenë një larushi e moshave, e përvojave dhe e njerëzve të ndryshëm që kanë qenë interesant, e lamive të ndryshëm.
Dhe po them aty secili shqiptarë e ka gjetë veten sikur… kjo ka qenë njifarë strehe e madhe për krejt fillestarët, deri sa jonë mësu me njoftë Beogradin, me njoftë… sepse Beogradi n’atë kohë me të vërtetë ka qenë nji, nji qytet botëror. Sepse kanë ardhë prej krejt botës me studiu. Mandej ka qenë nji BITEF-i, festival i teatrove qe mbahet edhe tash, vazhdimisht u mbajtë, edhe gjatë luftës. Dhe aty kem taku, kem pasë rast me taku aktorë të ndryshëm, regjisorë të ndryshëm, me u njoftu për s’afërmi me ta. Në atë kohë ka qenë, xhirohej “Odiseja”, Bekim Fehmiu dhe… n’akademi ka qenë edhe Faruk Begolli, i cili ka xhiru disa vjet filma edhe nuk ka pasë të drejtë me diplomu, me marrë diplomën e akademisë në qoftë se nuk i ndjekë mësimet. Ti ke mujtë me qenë aktor edhe pa diplomë, mirëpo ata diplomën nuk ta kanë dhonë n’qoftëse vazhdimisht, rregullisht nuk i ke ndjekë mësimet, s’i ke pasë nënshkrimet.
Kështu që mas nji pauze katër-pesë vjeçe që ka lujtë vazhdimisht Begolli n’filma, dhe që ka qenë yll… Kur vinte n’akademi na thojshim, “A është e mundun? Ky po vjen n’akademi, s’paska diplomu e ka lujtë n’aq shumë filma”. Kështu që aty kem qenë bashkë edhe në “Prpjekje” edhe n’akademi. Edhe nji ditë po shkrun me germa t’mëdhaja n’akademi “Çka do me thanë me qenë i madh? Mysafir Bekim Fehmiu”. Edhe po vjen Bekim Fehmiu, i bukur, sharmant, e xhironte atëhere “Odisenë”. Krejt Beogradi mbas tij, e këqyrshin, gratë sidomos. Edhe… se klasat në Beograd kanë qenë, secila klasë e ka pasë skenën e vet, nji mini-skenë, me perde me krejt, ku na i bojshim ushtrimet edhe ka pasë pjesën tjetër ku uleshin spektatorët, profesorët. Edhe atij n’skenë ia kanë pasë qitë nji fotele t’madhe ashtu, si t’mbretërve. E pritëm me duartrokitje, ai e shtyu atë fotele, u ul poshtë n’skenë edhe tha, “Hajde, jom n’dispozicion, çka t’ju intereson studentave me m’pytë”.
Tregoi ma s’pari për fillimet, qysh ka qenë në atë audicion, qysh e kanë pranu, qysh se ka pritë atë producentin. Ai është vonu pak edhe ky ka shku me kohë, ka pritë pesë minuta, ai s’ka ardhë, ky ka dalë. Edhe ai thotë, çuditet, “Kush është ai njeri që s’ka pritë? A është e mundun mu, emën i njoftun…” Edhe bash interesohet edhe mandej e fiton rolin. Edhe nji ndër elementet ka qenë edhe qaj. Se është karakter edhe është bash qasi çfare i duhet producentit. Dhe e ka marrë rolin kryesor, Odise, të cilin e ka lujtë me Irena Papas, e cila tash ka pranu që është edhe ajo shqiptare me prejardhje shqiptare.