Pjesa e Dytë
Aurela Kadriu: A ka ekzistu nji komuniteti i hebrenjëve në atë kohë?
Mihane Salhiu-Bala: Komuniteti si i tillë ka qenë i konsoliduar si i tillë… ka pasë shumë pak në numër, mirëpo ne nuk kemi qenë pjesë e saj. Do të thotë për asnjë moment. Është më tepër ajo që është bartë përmes traditës edhe përmes gjërave të tjera, po jo në mënyrë të organizuar. Sepse nuk ka pasë sinagogë, nuk ka pasë ndonjë rabin. Nëna, familja nuk ka ekzistuar më e madhe, lidhje familjare. Do të thotë s’kanë qenë, s’ka pasë. Së vonmi kam, kam, kur kam filluar të hulumtoj kështu për, për kurreshtje, e kam parë që ka qenë, mirëpo që shumë shpejtë në vitet ‘70 janë larguar, edhe ata që kanë qenë janë larguar.
Do të thotë në mënyrë të organizuar si të tillë s’ka pasë. Po ka pasë tek-tuk individ që kanë qenë pjesë e familjeve të ndryshme, qoftë përmes martesave, qoftë përmes trashëgimisë, qoftë përmes naj forme tjetër. Mirëpo shumë pak, ata që flasin shqip kanë qenë shumë pak.
Aurela Kadriu: A na tregon atmosferën e festave, shumë festave në familje që i keni pasë? Kujtimet…
Mihane Salihu-Bala: Po ta thashë unë, ishte diçka interesante. Vinte festa e bajramit, t’gjithë pjeknin bakllava dhe nëna ime bëntë bakllava. Ishte ajo, po vinte festa tjetër, ne kishim një ëmbëlsirë më të ndryshme… Ose vinte festa e bukës së re, kishim grurë të zier, kishim rrush. Ishte interesant se mblidheshim, po jo për të thënë se ishte festa e caktuar. Unë maj n’mend dy momente tjera në familje, ceremonia rreth prerjes për vëllezërit, dhe momenti i të bërit grua (buzëqeshë). Ajo momenti i vajzës që fitonte një cikël ishte darkë e veçantë, ishte darkë e veçantë. Edhe këtë mbaj n’mend unë. Të gjitha motrat e kemi pasë një darkë të veçantë. Edhe vëllezërit e kanë pasë një darkë, drekë të veçantë, po jo ceremoni fetare, jo diçka tjetër. Kështu që ishte më tepër për t’a shënuar vetëvetën brenda për brenda familjës. Do të thotë ishte një e veçantë.
Edhe… Po, ëmbëlsirat me arra. Ato kanë qenë… por jo bakllavat, jo bakllavat. Edhe mollët me mjaltë, ato kanë qenë një moment tjetër që ne nuk e kemi… “Po sot kemi mollë më mjaltë dhe është ashtu…” Por për shembull në familjen time nuk është pirë vena, nuk është përdorë vena. Kështu që, do të thotë ishte njëfarë përzirje interesante, por jo vena si e tillë. Moshtë ndoshta po, por venë jo.
Aurela Kadriu: A na tregon tash periudhën kur keni hy në shkollë edhe qetë fazë tjetër të, të socializimit?
Mihane Salihu-Bala: Socializimi me rrethin ka qenë më i vështirë, sepse neve kemi qenë në shtëpi të nënës. Rrethi nuk të ka pranuar mirë. E në shkollë atëherë është dashtë të luftoj për mbijetesë. Duhet të mësoj më shumë, duhet baheshe ma e mirë. Deri te klasa e katërt, e pestë nuk ka pasë ndonjë presion ndoshta shumë të madh, përveç mënyrës të veshjes. Do të thotë ishim të gjithë fëmijë të klasës punëtore ose të papunëve të kohës. Gjithmonë po flas për të rriturit në Kodren e Trimave, nuk po flas për të rriturit në qendër të qytetit, që megjithatë, edhe pse nuk është larg, ka qenë një mënyrë tjetër e jetesës. Për shkak të kushteve ekonomike, për shkak të rregullimeve familjare, brenda për brenda familjeve raporteve që kanë qenë. Do të thotë është ajo që për t’filluar ndryshim shoqërore tek unë, sa i përket shkollimit, është viti i parë i shkollës së mesme.
Unë kam qenë gjimnaziste e gjimnazit, ish gjimnazit “Ivo Lola Ribar”, që tani është “Sami Frashëri”. Edhe është konsideruar si shkollë elitare, vërtetë për ata të talentuarit edhe për ata që kanë pasë lidhje me strukturat udhëheqëse. Mirëpo ka qenë një provim jo, po ka qenë ai rangimi sipas pikëve, sipas suksesit. Dhe unë kam pasë fatin të pranohem. Kam qenë në drejtimin e programerëve në atë kohë. Ka qenë gjenerata e parë që kemi qenë katër vjeçarë në shkollë, në gjimnaz. Edhe kam qenë në një klasë shumë të mirë, që ka pasë nga më të ndryshmit. Do të thotë nuk kanë qenë vetëm fëmijët e elitarëve, po kanë qenë edhe të punëtorve të thjeshtë, profesionistëve të ndryshëm.
Edhe mbaj n’mend që për shkak që ka pasë emrin e madh si gjimnaz është dashtë të punoje shumë. Nuk ka ardhë në konsideratë të merrje një dysh, një tresh sepse e ke humbur… qëllimi ka qenë gjithmonë ma i mirë. Dhe unë kam pasë fatin të jem në një klasë shumë të mirë që ka pasë fëmijë nga familje të ndryshme, nga rrethe të ndryshme. Në klasën tonë ka pasë edhe nxënës që nuk kanë qenë vetëm të Prishtinës po kanë qenë edhe të rrethit të Prishtinës. Kjo njëfarë mënyre e ka bërë një lloj barazpeshe midis të pasurve dhe të varfërve.
Tash më kujtohet, më qeshet ndoshta (buzëqeshë) Viktor Hygo ka qenë ai, ka qenë njëfarë promotori për mua, me “Të varfërit”, librin “Të varfërit”. Jemi përjekë shumë, unë për fat të keq kam qenë gjeneratë që ka përjetu segregacionin etnik nëpër shkolla. Do të thotë kur shkolla veç fillon të ndahet, paradite shkon…
Aurela Kadriu: N’cilin vit keni hy n’shkollë t’mesme, m’fal?
Mihane Salihu-Bala: ‘86 – ‘87.
Aurela Kadriu: Okej.
Mihane Salihu-Bala: ‘86, ‘87 po, sepse kam përfundu në ‘90, ‘91, vitin shkollor ‘90, ‘91 kom përfundu shkollën e mesme. Edhe kanë filluar ndarjet, segregacionet në baza etnike. Unë kam qenë pjesë e kohës kur janë bërë helmimet e nxënësve të shkollave fillore edhe të mesme. Do të thotë unë kam qenë në shkollën e mesme atë kohë. Edhe trazirat edhe ‘86, ‘87, ‘88, në… greva e minatorëve, e protestat e ndryshme. Kemi qenë pjesë ë rritjës së tyre. Dhe unë mbaj n’mënd protestat e ‘81-tës, demostratat e ‘81-tës. Sepse nuk na kanë leju të shkojmë në shkollë edhe është bërë zhurmë, edhe ka qenë ai alarm i vazhdushëm, edhe ato helikopterët që kanë shku shumë afër tokës, aeroplanët e vegjël, a çfarë kanë qenë ato, të kohës. Ai gazi, helmi që është lëshu, gazi lotësjellës që është lëshu nga helikopterët e nga forcat e ndryshme.
Për shkak se protesta zhvillohej në qytet dhe për të ikur, iknin nga Vranjevci njerëzit, nga Kodra e Trimave. Policia vinte pas tyre, lëshonte gaz lotësjellës. Edhe ne kemi qenë, unë kam qenë shumë e vogël tetë vjeçe do të thotë, shtatë-tetë vjeçe. Po, mbaj n’mend shumë sepse bombardoheshim me informata të ndryshme edhe në atë kohë nga rrethi, nga njerëzit. Mbaj n’mend që studentët në atë kohë iknin. E tek familja jonë n’atë kohë kanë banuar shumë studentë të ndryshëm, kanë ardhë të familjarëve të ndryshëm, që kanë qenë prej rretheve të ndryshme, kanë jetuar tek ne.
Edhe mbaj n’mend ato bisedat e studentëve që ishin, “Jo është kjo keq, jo bëhet kjo keq, duhet të jetë republikë, jo s’duhet të jetë republikë, jo duhet t’jetë një formë tjerër, jo duhet t’jetë ajo…” Kështu që ky tregim i rezistencës ka qenë shumë herët në, në fëmijërinë time. Mirëpo, aktivizmin më të vazhdueshëm, më intensiv, e kam filluar në ‘88, ‘89.
Mbeta te Lëvizja për Pajtimin e Gjaqeve, por paraprakisht janë protestat e ‘86, ‘87, greva e minatorëve kur unë kam qenë në shkollën e mesme. Dhe nga mësimi iknim për të i’u bashkëngjitë protestës, mirëpo për shkak të rregullave strikte dhe sigurimit që ishte shumë i madh, në iu bashkangjiteshim protestave pas orarit të mësimit. Na u thonte që mos të i hiqnim ato kecelet, atë uniformën që e kishim. Neve i thonim kecele, që të dallohej kush ishtë nxënës kush jo. Mirëpo edhe me kecele, edhe pa kecele bashkangjiteshim me turmën.
Me kujtohet protesta kur kemi qenë në qendër të qytëtit edhe t’gjithë turma bërtiste “Kaqusha, Azem” ishte ajo parulla interesante. Kështu që këto janë fillet, edhe pastaj angazhimi im…
Aurela Kadriu: A keni pasë, m’fal, para se me dalë të angazhimi juj në Lëvizjen për Pajtimin e Gjaqeve, a keni pasë njohuri si nxanës të ri pse po protestohej? A veç iu bashkojshit për shkak…
Mihane Salihu-Bala: Jo, jo, jo, informimi ka qenë shumë i mirë. Vetëdija pse baheshin ato ka qenë më e lartë, mu për shkak të ndryshimeve që u bënë, që filluan të bëheshin në sistemin e ish-Jugosllavisë do të thotë… Ishte, ishte, ishim të informuar do të thotë, nuk ishim… Edhe pse mundësitë e komunikimit ishin më të kufizuara, shumë, shumë më të kufiuara se sa që janë sot, dihej pse bëhej. Sepse megjithatë bashkëbisedimet, lëvizjet e ndryshme ishin shumë aktive në atë kohë. Edhe politika ditore u bë pjesë e jetës. Do të thotë, ne fëmijët nuk ishim të përjashtuar nga ndikimi i politikës ditore.
Kështu që, disa me, disa me pasion, disa me dashje, disa për shkak se rastisnim të jemi në rrugë… Njifarë mënyre neve u bamë pjesë e protestave. Edhe rritja jonë nëpër rrugët e Prishtinës në këtë rast, nuk u bë në mënyrë graduale, po u bë shumë shpejtë e shpejtë. Sepse na nga fëmijë krejt të pa sherr, edhe të pa djallëzuar kushtimisht u bëmë pjesë e lëvizjeve, e ndryshimeve. Edhe pse nuk mund të thuhet se nuk kemi qenë të djallëzuar. Sepse unë flas për gjeneratën time, nga ‘81-ta ne jemi rritë me frigën se do të ketë luftë, do të ketë ndryshime, do të bëhet kjo, do të bëhet ajo. Ke qenë pjesë e, në mënyrë sistematike presionit shtetëror.
Edhe kjo njëfarë mënyrë t’bënë t’kesh një qasje tjetër fare. Sepse unë personalisht nga ‘81-ta jam rritë me idenë, me frigën që do të ketë një luftë. Edhe kjo luftë jo bëhet sot, jo bëhet nesër, jo do të bëhet kështu, jo ashtu… Përcjellë për 20 vjet, nuk është pak. Do të thotë si fmi ti rritesh me idenë e frigës që do të ketë një luftë. Nuk e kemi menduar që do të jetë lufta sikur kjo e fundit që ndodhi. Mirëpo gjithmonë ka qenë ai imazhi i Luftës se Dytë Botërore që ty të ka përcjellë, qoftë në literaturë, qoftë në shkollë, qoftë në kujtesën kolektive të njerëzve. Dhe ajo friga e vazhdushme t’bënë që ti në njëfarë mënyre t’rritesh nën presionin e saj.
Kjo ka qenë edhe pjesë e protestave, demostratave ‘86, ‘87, ‘88. Sepse me fillimin e grevës së minatorëve t’gjithë ne që kemi qenë diku 15, 16 vjeçarë kemi pasë frigën e vazhdueshme se çfarë do të ndodhë nesër. Shtoja asaj faktin që unë kam pasë fatin të jem në rreth të njerëzve që kanë qenë studentë n’atë kohë, që në çarqet e studentëve është menduar më ndryshe. Kemi pasë mjaft, kushtimisht mjaft informatë. Po jo ndoshta informata të drejta, të duhurat, mirëpo një tërësi informatash se çfarë po bëhët, çfarë po zhvillohet, se si po bëhet. Edhe hezitimi i shqiptarëve që t’jenë pjesë e komplet sistemit ka bërë që ti të mendosh më ndryshe. Sepse megjithatë ke qenë i përjashtuar, ke qenë më ndryshe, nuk ke qenë pjesë e tërësisë të sistemit.
Shtoja faktin e dallueshmërisë shumë t’madhe gjuhësore e kulturore, kulturore ndoshta më tepër. Shtoja edhe faktin e ndryshimeve fetare që ishin, edhe pse nuk ishin të theksuara, ti si shqipar trajtoheshe si musliman ose islamik. Edhe pse tek shqiptarët ka pasë edhe grupe tjera fetare, mirëpo kanë qenë shumë te vogla, minoritare. Ti trajtoheshë ndryshe.
Unë mbaj n’mend për shembull, ajo çka unë mbaj n’mend ndoshta që është e ndryshme nga perceptimi i kohës në Kosovë është udhëtimi nëpër vende tjera pa kufi, pa pasaportë. Mëgjithatë, Jugosllavia ka qenë një vend i madh, edhe ti ke marrë trenin nga Fushë Kosova ke shkuar në Krajnë. Ka qenë një tërësi, ka qenë një ndryshim. Mirëpo, në momentin ti kur e ke kalu Kosovën ka qenë një botë tjetër. Edhe pse ke qenë me tren, edhe pse ke qenë me autobus, ka qenë komplet ni botë tjetër. Ose hajde për ta bërë ndoshta nji përshkrim tjetër.
Ktheheshe nga vende të ndryshme të Jugosllavisë, qyteti më i madh afër Prishtinës ka qenë ose Nishi, ose Beogradi. Edhe ballafaqimi i parë më Kosovën ka qenë në Merdare dhe Vranjevci. Do të thotë vjen nga një vend që ka një rrugë pak më të gjërë, ka… në këtë rast Beogradi, ka qenë një qytet më i madh, ose një qytet më i zhvilluar, edhe pamja e parë në Prishtinë është Vranjevci. Do të thotë ato shtëpitë me lloq të ndërtuara, me baltë, të rrethuara me ato rrethojat e atyre masave, e atyre fletave metalike, atyre “teneqeve”. Një vrafëri ekstreme, që ishte një rrugë një orë larg, për shembull prej, prej… ose dy orë larg, nga një qytet tjetër.
Do të thotë dallimi ka qenë shumë i madh. Edhe pse, edhe prej Vranjevcit në qendër të qytetit që është 20 minuta të ecësh n’kambë, ka qenë dallimi shumë i madh. Ktu ke pasë në qendër t’qytetit ndërtesa shumë katëshe, “pallate” i quanim neve atëherë banesat, soliterat. Edhe 20 minuta më larg ka qenë vrafëri ekstreme. Kështu që këto dallimet kanë bërë, kanë bërë presionin edhe kolektiv edhe idividual. Edhe këto ndryshime mua më kanë bërë tjetër fare do të thotë. Kam aspiruar, kam pasur dëshira për gjëra tjera mirëpo kam jetuar ku kam jetuar edhe…
Tek pyetja njohuritë, sa kemi pasë informacione, informacioni ka qenë i madh. Tjetër është se si është transmetuar, tjetër është se si ëshë perceptuar, se si është pranuar ose si është përdorur ai informacion. Mirëpo si infomacion ka qenë. Ne anën tjetër duhet të theksohet edhe fakti që informacionet që neve i kemi marrë përmes mediave të shkruara n’atë kohë, gazetat edhe televizionet, kanë qenë të kontrolluara gjithsesi. Mirëpo ato informatat tjera kanë qenë të vërtetuara. S’ke pasë sikur sot lajme te rreme në çdo moment sepse ka qenë një filter që është bërë, ka qenë një strukturë, një sistem që e ka lëshu informatën të fundit. Mirëpo n’anën tjetër kanë qenë edhe informatat që janë bartë nga njëri tek tjetri, që kanë qenë përvoja jetësore, bindje, përceptime të ndryshme… Edhe kjo përzierje e informatave bënë që t’kemi pasë informata të mjaftueshme. Mirëpo, jo çdo herë informatën e duhur.
Edhe kjo është veç kur fillon Lëvizja për Pajtimin e Gjaqeve. Unë kam qenë në shkollën e mesme. Kam dashur shumë të kyçem, edhe jam kyçur përmes lagjës, aktivistëve të lagjës që kanë qenë. Edhe për mua ka qenë interesant të merrje pjesë si shkollare e shkollës të mesme në një… të shkoj në familje, ose atëhere ishin ato dhomat e mëdha, ato odat, sepse neve s’kemi pasë në Prishtnë oda tamam, tipik. Po një dhomë pak më e madhe e mysafirëve dhe të ndëgjoje kur njerëzit provojnë të i pajtojnë dy familje. Reagimet e tyre, pranueshmëri ose mos pranueshmëria e një momenti të tillë të ndërmjetësimit ka qenë shumë interesante për mua sepse kam dëgju shumë rrëfime të ndryshme. Kam dëgjuar dy rrëfime për ngjarjën e njejtë, dy perceptime për ngjarjen e njëjtë, dy botë të ndryshme për të njejtën situatë.
Edhe atëhere ajo që m’ka ra më shumë n’sy, që mu m’ka bo më shumë përshtypje është se si familjet që kanë qenë në një hasmëri {bënë thonjëzat me gishta} ta quajmë kanë bërë jetën e tyre. Ai që ka qenë pjesë e, familja që ka qenë pjesë e viktimës, se si është trajtuar, se si është perceptuar nga rrethi, se si është ndikuar që t’merr hak, ose gjak n’anën tjetër. Edhe familja e dorasit se si ka jetuar. Shpesh herë ka jetuar me ndjenjë të fajsisë, të turpit, të izolimit, të përqeshjes, të cytjes për të vazhduar krimin në vazhdimësi. Dhe interesant askush për këto gjëra nuk është folur. Mirëpo ka qenë ajo krenaria për t’marrë gjakun, ose për mos t’marrë, ose për t’a vu tjetrin në kushte të rrethimit komplet shoqëror, e shpirtëror, e fizik. Edhe kur është shpjeguar institucioni i besës për shembull. Ajo për mua ka qenë… Kam lexuar, kam ndëgjuar, mirëpo për ta parë se si funksionon vërtetë ka qenë interesant.
Edhe përpjekja e shumë njerëzve për të bërë diçka për veten e tyre, ajo ka qenë ndoshta kthesa më e madhe, edhe pse unë mbaj n’mend shumë takime. Jo shumë, po disa takime, që janë bërë në lagjen time, do të thotë te njerzit që unë i kam njoftë, që kanë qenë pjesë e jetës tonë të përditshme, edhe sa i vështirë ka qenë ai proces. Do të thotë nuk ka përfunduar me një herë, e me dy, e me tre, po ndoshta ka qenë me dhjetë herë, ndoshta ka qenë tërë natën, tërë ditën, edhe me durimin, guximin edhe gatishmërinë e atyre njerzve për të hyrë në një proces të tillë. Kjo ka qenë diçka që unë as sot nuk e harroj, në njërën anë insistimi i njerzve për ti pajtuar familjet e në anën tjetër rezistenca aq e fortë për të mos u pajtuar.
Parë nga ky aspekt sot është, është ndryshe do e shpjegoja, mirëpo atëhere thirreshim në nacionalizëm, në atë që është më madhorja, në atë që ti duhesh sepse ne s’duhet të kemi kshtu… Është provuar të punohet edhe ne aspektin social brenda për brenda familjes mirëpo kur ka dështuar ai element janë thirrë në atë madhoren, kombëtaren, të përgjithshmen. Kjo ka bërë formësimin e… edhe pse unë nuk jam ndoshta personi ma i mirë për të bërë ndërmjetsimet po kjo është ajo qasja që ka shënuar jetën time ndoshta. E pastaj për të vazhduar me angazhimin brenda lagjës time, me gjëra të thjeshta, për ta pastruar rrugën time, për ta hjekur bërllogun, që bëhej, që u stivuan nëpër pjesë të ndryshme të lagjes time për shkak se veç u bë sistemi paralel i jetës. U bë sistemi paralel i jetës në shumë sfera, në shumë fusha.
Në qytet funksiononte kompania që bënte mbledhjen e mbeturinave, ndërsa në Vranjevc nuk funksiononte, edhe njerzt shumë nga mosdija, shumë nga ngutia, shumë nga lodhja e tepërt filluan t’i depononin mbeturinat e tyre në pjesë te caktuar të lagjes. Edhe nëse kshtu figurativisht është tek trafoja, në Vranjevc, midis shkollës “Zenel Hajdini” edhe “Asim Vokshi”, bash aty ku bëhet degëzimi i disa rrugëve, filluan njerzit ta depononin, ta hedhnin, t’i hedhnin mbeturinat e tyre, bërllogjet e shtëpive, të gjitha ato. Edhe mbajë në mend qe aty u bë një stivë shumë e madhe e mbeturinave edhe nuk kalohej asnjërën anë të rrugës. Shtoje atë që kur binin shirat, shpërlaheshin ato mbeturina edhe rrjedhnin në të gjitha anët si kanalizime, kur ishte nxehtë vinte erë e madhe. Mbajë mend që filluan organizimet e para të Lidhjes Demokratike në atë kohë, Lidhjes së Shkrimtarëve, Lidhjes Demokratike, ato forumet e ndryshme, ai organizimi shoqëror i sigurisë të lagjes, për ta rujtë lagjen nga sulmet e ndryshme policore, intervenimeve të ndryshme policore. Edhe aksionin e parë që unë mbajë mend që unë jam angazhuar edhe fizikisht, edhe shpirtërisht, edhe mentalisht është hekja e mbeturinave.
Ajo çka më ka bo përshtypje nga ajo ditë, nuk e mbajë në mend datën, kjo është fatkeqësi, është të gjithë pleq, të rinjë, fëmijë, gra, nuse, vajza, janë organizuar për ta pastruar lagjen e tyre. Njerzt në mënyre vullnetare kanë pruar traktorët e tyre, karrocat e dorës, ne ju thonim kolica ende në atë kohë, s’ishte karroca e dorës, me ato lopatat, me ato grabujat, furçit e ndryshëm për ta hjek bërllogun nga lagjja. Mbajë mend sa patrolla të policisë që kanë ardhë me pa çfarë po bëhet sepse me të gjitha duhej të merrej një leje e veçantë se ishim më shumë se pesë veta, një grup, duhej të lajmrohej në polici. Nuk e di si është organizuar ajo pjesa teknike me shtetin, ajo procedura, po e di që ka pasë shumë patrolla të policisë që kanë ardhë me pa se çfarë po bëhet. Edhe për ta mbajtë mend që bënin fotografi të shumta duke hekë bërllogun. Kjo është ajo angazhimi im i parë, e pastaj kur veç filloi të, kur neve mbetëm jashtë shkollës, në vitin shkollor ‘91 – ‘92…
Aurela Kadriu: A muj me ju ndërpre veç edhe pak? Parullat kryesore të vitit ‘88, ‘86, ‘87, ‘88, cilat kanë qenë thirrjet kryesore?
Mihane Salihu-Bala: Jo, jo nuk i mbajë mend. Po mbajë mend “Kaqusha, Azem, jemi gati përherë” ka qenë një imitim i parullës nga socializmi i përtej kufirit. Ka qenë të bëj diçka me… nuk më kujtohet që është permend “Demokraci”. Nuk më kujtohet, ndoshta ka qenë ndonjë parullë, po “Minatorë jemi me ju, Trepça është e jona”, kta maj mend, “Kosova Republikë” ka qenë ajo nëna e të gjithave parullave, e slloganeve të kohës… “Të drejta, më shume të drejta” më kujtohet, ‘86 – ‘87 këto përafërsisht, ndërsa ‘81 ështe “Duam bukë”, këtë e mbajë mend nga përveç “Kosova Republikë”, është parulla qe unë e mbajë në mend është “Duam bukë”. A ka qenë e qëlluar a jo nuk do e diskutoj tani sepse është e kaluar. Po kto të viteve ‘87 – ‘88 ma tepër kanë pasë të bëjnë me ruajtjen e sovranitetit, të autonomisë së Kosovës në atë kohë. Edhe janë lidhë me përfaqësuesit politk të kohës, me ruajtjen e vlerave, po vërtetë nuk i mbaj në mend të gjitha veç asaj që ka qenë dominante, “Kemi të drejtë”, “I duam të drejtat tona, dhe “Kosova Republikë”. Nuk më kujtohet që ka pasë parullë me fjalën demokraci, nuk më kujtohet, ndoshta ka pasë por jo, mua nuk më kujtohet.
Aurela Kadriu: Në Lëvizjen për Pajtimin e Gjaqeve, ndoshta veç ishim ndalë pak më në detaje, kur jeni përfshi, pak më në detaje, mënyrën qysh jeni përfshi edhe nëse ju kujtohet ndonji rast specifik i pajtimeve të cilat keni marrë pjesë?
Mihane Salihu-Bala: Unë në mënyrë fizike kam shkuar përmes një kushëriri nga vija e nënës i cili ka qenë ish polic. Sepse i larguan policët e rinjë nga policia e Kosovës. Edhe ajo është ka qenë një aktivist që ka filluar të bëjë, në fakt pse u angazhuan policët që u larguan nga policia ishte për shkak se i njihnin njerzit, e njihnin terrenin, kishin një përgaditje më të madhe profesionale fizike për rast të mbrojtjes. Edhe unë përmes tij kam shkuar në takimin e parë. Nuk më kujtohen rastet e veçanta veç e veç, familjet e veçanta sepse vertetë kanë qenë shumë familje te të cilat është provuar të kontaktohen. Unë mbajë mend që kam qenë një vëzhguese pasive ndoshta në fillim, jo për të folur sepse s’kishim vend, neve ishim veç për t’iu dhënë përkrahje më tepër.
Mbaj mend një familje, nuk e di me emër tani, është shumë keq, që e fali gjakun e djalit, mirëpo pse e mbaj mend atë rast është se kishin ndodhur dy – tre vrasje të njëpasnjëshme për një kohë shumë të gjatë. Ishte një konflikt ndoshta 30 vjeçar, nuk ishte i ditëve të fundit, sa që ai që e fali gjakun i binte të falte gjakun e dikujt që nuk e kishte takuar kurrë në jetë, ky është momenti që unë e mbaj mend që më ka bërë shumë, shumë, shumë përshtypje është që njerzit provonin ta kalonin vetën për dikon që nuk e kishin njoftë fare. Do të thotë a ishte gjyshi, a ishte xhaxha i babës, a vllau i babës nuk mbaj mend, po për dikë që nuk e kishte takuar në jetë. Ndërsa momentet më të vështira është kur pas hezitimeve të mëdha e pas punës që bëheshin, nënat merrnin përsipër të fal gjakun e fëmijëve të tyre.
Ai është një moment në atë kohë nuk e kam menduar asnjëherë si kapërcim të vetvetës, po të thashë ishte ajo idea po e falnin për një gjë madhore që mos të ketë vlla-vrasje ndër shqiptarë e krejt kto. Mirëpo më vonë, kur kam filluar ta analizoj, kur unë kam ardhë në situatë të jem nanë, ajo është e pashoqe. Ajo ka qenë një moment ndoshta që në mënyrë të pavetëdijshme neve kemi kapërcyer etapa të tëra të zhvillimeve shoqërore. Me gjithë vullnetin e mirë, me gjithë dëshirën që të mos jetojnë me frikë, ti kërkohet një nëne ose një babe që ta fal gjakun e fëmiut, vërtetë ka qenë guxim. Sot nuk e besoj që do e bëja diçka të tillë ose do të kërkoja me aq ngulm të tillë sa që është kërkuar në atë kohë. Mirëpo, njerzit kanë gjetë forcën për të bërë këtë veprim.
Aurela Kadriu: A na tregon mandej për ku metëm ma herët para se me ju ndërpre, për të ‘90t-at për jetën paralele?
Mihane Salihu-Bala: Eh, jeta paralele është të thashë viti shkollor ‘91 – ‘92 nuk filloi. Të gjithë shoqëria ishte e humbur. Për çdo ditë ndëgjohej se shokët e klasës time, shokët e gjeneratës iknin nga Kosova për shkak të mobilizimit të dhunshëm ushtarak, edhe njerzt për t’i shpëtuar mobilizimit të dhunshëm ushtarak filluan të iknin, sidomos djemtë në mënyrë masive. Një lloj vdekje e dyfisht shoqërore, edhe fizike edhe shpirtrore, sepse njerzt që i njihni filluan të ikin, qyteti pothuajse u boshatis, lagjja ime në këtë rast, nga njerz që unë i njihja, nga shokët dhe shoqet e gjeneratës, por më shumë nga shokët e gjeneratës. Nuk filloi viti shkollor në shtator të ‘91-tës, dhe nuk dihej çfarë po bëhej…
Aurela Kadriu: Ju ende nuk e kishit përfundu shkollën e mesme?
Mihane Salihu-Bala: Jo unë e kisha përfunduar shkollën e mesme, isha regjistruar si studente e Universitetit të Prishtinës në atë kohë.
Aurela Kadriu: Në cilin fakultet?
Mihane Salihu-Bala: Atëherë kam qenë e regjistruar në fakultetin teknik, drejtimi i energjetikës, elektro-energjetika, elektros. Edhe përgaditjet që janë bërë për të filluar mësimi në shkollat, në sistemin paralel në shtëpi private, më kujtohet shumë mirë, kemi filluar vitin akademik në shkurt-mars të ‘92-tës. Edhe për shkak se ekzistonte shkollat e mesme edhe fakultetet dolën nga sistemi shkollor, u bënë sistemi paralel, shkollat fillore ende punonin. Edhe u bë një organizim i tillë që paradite shkonin shkollarët e shkollave fillore ndërsa pasdite shkonin disa nga shkollat e Prishtinës, sidomos në Vranjevc, shkonin fakultetet, studentët e fakulteteve të ndryshme.
Mirëpo kjo nuk u bë e mjaftushme, nuk kishte hapsirë të mjaftushme dhe pothuajse për një kohë shumë të shkurtër u hapën shkollat shtëpi. Një moment shumë i veçant është që profesorët e Universitetit të Prishtinës i hapën dyert e shtëpive të tyre për ti mbajtur ligjeratat me studentët e tyre. Kjo është një moment që jo shpesh herë e flasim, jo shpesh herë e përmendim, mirëpo fillimisht profesorët e Universitetit të Prishtinës i hapën dyert e shtëpive të tyre. Njerzit e vullnetit të mirë i lëshuan shtëpitë e tyre, me të gjithë ato vështirësitë që i kishin, disa ishin të ndërtuara, disa nuk ishin të renovuara, po filluam në blloqe, blloka të kuq me dërrasa përmbi, do të thotë ulëset ishin dërrasat edhe bllokat.
Mbaj mend që ligjeratat ishin në pjesë të ndryshme të qytetit, varësisht ku kishin mundësi të bëheshin edhe brenda ditës shkonim nga Dragodani deri në Bregun e Diellit edhe në “Xhemajl Ibish”, rruga “Xhemajl Ibish”, do të thotë ishin tre vende të ndryshme në qytet që ishte një llojë maratone për të mbrri prej një ligjerate në ligjeratën tjetër. Edhe presioni policor, se u shtun masat e policisë, e sigurimit, policia ishte shumë aktive, edhe ku do që shihnin dy-tre veta i ndalonin, sidomos të rinjë. Unë tani bëj shaka me kohën them ajo periudhë është që unë i kam mësuar të gjitha rrugicat e Prishtinës. Sepse për të ecë nëpër rrugët kryesore të Prishtinës nuk ka qenë fort punë e mençur, dhe i kemi mësuar të gjitha rrugicat e Prishtinës, jo veç ne që ishim nga Prishtina po edhe ata që erdhnin nga pjesët e tjera të Kosovës, nga qytetet tjera. Do të thotë studentët e asaj kohe, i kemi ditë të gjitha rrugicat e Prishtinës, ka qenë shumë një situatë interesante sepse në kushte normale nuk do t’i mësonim. Edhe u bë zhvendosja e studentëve nëpër pjesët periferike të qytetit, do të thotë konviktet nuk ishin më funksionale për studentët shqiptar, nuk ishin aty. Objektet e universitetit nuk kishin studentët shqiptar kështu që jeta e studentit shqiptar bëhej në periferi.
Bënë masa shumë të rrepta sigurie, në masa shumë të rrepta të represionit policor në atë kohë. Shtoja kësaj edhe varfërinë e skajshme që filloi të mbretëronte, shumica u detyruan t’i lënë studimet, do të thotë për të ikur, për të mbijetuar. Edhe kështu fillon në fakt, kështu fillon edhe gjenerata e dytë e emigrantëve nga Kosova. Kjo është kthesa më e madhe që u bë edhe ata që patën mundësi ekonomike dhe që patën një mënyre apo tjetër gjetën mundësinë dhe dolën jasht.
Shumë shokë edhe shoqe të miat të shkollës së mesme që kanë qenë vërtetë shumë nxënësa të mirë dhe janë bërë edhe atje tani ku janë njerz të shkolluar, të suksesshëm, i kanë braktisë studimet dhe për të shpëtuar kokën kanë ikë. Ne që kemi mbetë, kemi mbetë jo për idealizëm, jo të gjithë për idealizëm, po për shkak të rrethanve, kushteve, të cilat kemi qenë. E mira e krejt kësaj është që ne kemi mbijetuar dhe kemi vazhduar edukimin dhe shkollimin tonë në ato kushte. Edhe pse sot ndoshta duket që… Pasë parasyshë që ti nga një univerzitet kthehesh në një fakultet, në një dhomë me dërrasa, ku s’ka as kushte elementare për studime ose për të mësuar, megjithatë duhet të jemi falenderues për mundin e mësimdhënësve në plan të parë.
Në aspektin shoqëror na ka kushtuar shumë, si tërësi kulturore, mirëpo falë asaj vazhdimësie të shkollimit edhe me kushtet e rënda që ishin, ne jemi sot këtu ku jemi, sepse po të ndërprehej shkollimi, edhe po pritshin që do bëhet një zgjedhje qoftë ekonomike qoftë politike tjetërfare, do kishim një, do kishim gjenerata të tëra të analfabetëve që do të kishte pasoja shumë të mëdha. Mirëpo me ato kushte që kishim, me ato mundësitë që kishim ne provuam të dëshmonim që mund t’ia dalim ndryshe. Me gjithë dyshimin që mund t’i bëhet nga kjo perspektivë unë ndaj mendimin që sistemi paralel i shkollimit ka krijuar një vazhdimësi të mbijetesës. Edhe përkundër dëmeve që na është bërë si shoqëri sepse i gjithë entuziazmi i atyre të rive për t’u shkolluar, për t’u edukuar, për t’u arsimuar, për t’u bërë profesionist ngec në pamundësitë të kushteve të shkollimit. Mirëpo tani ndaj mendimin që ka qenë zgjedhja e vetme e mundshme e mençur e kohës.
Aurela Kadriu: A na tregoni për protestat studentore, unë e di që keni qenë pjesë…
Mihane Salihu-Bala: Protestat studentore… protestat studentore, po duket krejt jeta më shkoi rreth studentëve dhe protestave studentore. Protestat studentore nuk kanë filluar ne ‘97-tën, kanë filluar në ‘92v- ‘93-tën. Unë mbaj mend që edhe atëherë kam qenë aktive në ‘92 – ‘93-tën në organizimin e atyre protestave të pakta në numër dy-tre sa ishin që kërkonim kthimin e objekteve shkollore, të drejten e sovranitetit të univerzitetit, të drejtën elementare të njeriut për shkollim e kto gjëra, por çfarë mbaj mend është represioni policor, dajakun që e kemi hangër gjatë atyre protestave. Edhe një lloj jo koncenzusi shoqëror, po një lloj heshtje e përnjëhereshme e protestave në ‘93-tën, do të thotë nga ‘93-ta, ‘97-ta, asnjë përpjekje për të bërë protestë sepse represioni ishte shumë i madh, në anën tjetër ishin luftrat në rajon e në anën tjetër ishte pabarazia fizike, ushtarake e popullatës shqiptare në Kosovë karshi të tjerëve.
Edhe ajo, kushtimisht ajo pritje që mjaft u bë a e din edhe do bëhet më mirë sepse pavarsisht gjykimeve që mund t’i kemi sot, falë guximit për të iniciuar lëvizjen paqësore në Kosovë, ne kemi mbijetuar. Ndoshta dëshira e njerzve ka qenë që të bëhet luftë më herët, mirëpo neve nuk kemi qenë të gatshëm as për të bërë luftë, as për të bërë rezistencë më shumë, jo rezistencës të armatosur, jo të ati llojit, të ati formatit që kanë qenë, në të cilat kushte kanë qenë shtetet rreth nesh, ose ish-Jugosllavia, ose ajo pjesë e Jugosllavisë që mbet më vonë. Forma e rezistencën paqësore ka pasë dy gjera të mira, është testu durimi i njerzëve edhe është mësuar mënyra e mbijetesës në kushte jo normale.
Edhe pse tash ndoshta nga kjo perspektivë do të thotë, ndoshta ka qenë më mirë të bëhet më herët, unë nuk e ndaj mendimin që është dashtë të bëhet më herët ose që ka mund të ndodhë ma herët sepse po të ndodhte lufta e formatit të ‘98 – ‘99 që ishte në Kosovë, të ndodhte në ‘93 – ‘94 gjykoj që pasojat do të ishin shumë më të mëdha në njerz, do të kishte shkatërrim shumë, shumë më të madh edhe për sigurt një milion njerz nuk do të ishin më. Jo veç të zhvendosur, jo veç të zhdukur, po nuk do të ekzistonin fare sepse kapaciteti ushtarak i ish-Jugosllavisë siç ishte shumë i madh në atë kohë për nje vend sa ishte territori i Kosovës do të thotë. Shtoje atë që gjithë do bëheshin kundër një njësie të vogël siç ishte në atë kohë Kosova, pasojat do të ishin shumë, shumë më të mëdha. Jo që nuk ka pasë lufta pasoja, mirëpo ndaj mendimin që instalimi i mendsisë të rezistencës paqësore ka ndiku, ka pasë efekt pozitiv edhe ndikim pozitiv në ruajtjen e jetës së njeriut në rend të parë.
Ndërsa gjërat tjera kanë mund të kalojnë edhe me kalvarë të ndryshme, me sakrifica të ndryshme. Në një mënyrë shtyerja e, mos realizimi i marrëveshjes që u prezentua nga Sant’ediggio për arsimin, prolongimi i saj i pafund, pamundësia për të arritur një mirëkuptim, për t’u realizuar ajo marrëveshje, ajo, ajo, ai propozim në fakt bënë që unë të kyçem në, të kyçem në lëvizjen studentore në Unionin e Pavarur të Studentëve jo në lëvizjen studentore po në Unionin e Pavarur të Studentëve në ‘96-tën, po tani si studente e fakultetit filozofik sepse ndërkohë unë ndërprejta fakultetin e elektros për të shkuar ne Zagreb, mirëpo edhe atje fillio lufta dhe unë zgjodha të kthehem në Kosovë.
Aurela Kadriu: A na tregon pak për këtë periudhën, qysh e ke interpretu kur keni shku atje si…
Mihane Salihu-Bala: Është interesant, unë në vitin shkollor ‘90 – ‘91 kam aplikuar në Zagreb, në kriminalistikë. Mirëpo për shkak se diploma ime kishte qenë me Republikën e Kosovës, dokumentat e mia nuk janë trajtu atje, po kanë shku në Beograd. Edhe unë nuk jam pranuar në Zagreb edhe kam marrë vesh shumë vonë që dokumentat e mia janë, aplikacioni, kërkesa ime është në Beograd, sepse në mënyrë arbitrare nga Kosova janë transferuar në, siç kanë qenë dokumentat nga Kosova janë transferuar në Beograd.
Ishte një vështirësi materiale, ekonomike shumë të mëdha në familjën time në atë kohë edhe përmes disa miqve më ofrohet mundësia si studente me korrospodencë në Zagreb. Edhe unë pranoj të shkoj të shof për një semestër edhe mbes atje nga ‘93-ta, nga shtatori-tetori i ‘93-tës në marsin e ‘94-tës. Ishte kulmi i luftës, ishin gjëra që filluan që çdo gjë të bëhet më e rëndë edhe në pamundësi për të mbetur në Zagreb ose për të vazhduar tutje unë kthehem tek familja, edhe ishte një atmosferë shumë e rëndë nga dëshira për t’u shkolluar, për të bërë gjëra të mira. Edhe mbeta në shtëpi. Për t’u kthyer në fakultetin e elektros nuk i kisha mundësitë materiale se megjithatë kërkonte libra, ushtrime, të gjitha këto. Neve veç u bamë në shtëpi edhe dy studentë, edhe vllau ishte student tani edhe motra e përfundoi shkollën e mesme dhe ajo do të regjistrohej në fakultet kshtu që duhet të shihnim çfarë, cilat janë prioritetet.
Plus që gjendja ekonomike u rëndua shumë edhe një ditë prej ditësh nëna më vë një ultimatum sepse në atë kohë të martoheshe ishtë në modë, “O fakultet, o bë zgjedhje”. Edhe ashtu kam vendosur, kam marrë dokumentat dhe kam dalë në qytet. I kam pa ca student që po shkojnë ka drejtimi i rrugës së Dubrovnikut dhe unë kam shku pas tyre edhe kam has fakultetin filozofik. Kshtu jo me ndonjë zgjedhje të veçant po hajt t’shof çfarë po, cila është mundësia. Kam hy në sekretarinë e fakultetit edhe i kam pyt, “Kshtu, kshtu, jam e interesuar të regjistrohem, a ka mundësi?” Po flasim për prillin e ‘94-tës.
Më kujtohet një puntor që ka qenë, Kastrati mbiemrin, një plak shumë i mirë tha, “Po ku ke qenë ma herët?” Ashtu me një të qeshur, thashë, “Rrugëve”. Kështu pa ndonjë kompleks. Po tha, “Qysh me t’pranu?” Thashë, “Po unë e kam një indeks të fakultetin të elektros”, “E po mirë hajde, po ti pse s’po shkon ta krysh fakultetin atje?” S’ka ma fjalë aty edhe ma mundësuan qe ta bëj kalimin nga një fakultet në fakultetin tjetër, do të thotë jo nga Zagrebi të kthehem po nga këtu. Edhe shkoj në shtëpi i them nanës, “Më pranuan në fakultet”. Edhe mirë ashtu, mirë e ngrata as s’besonte që bëhej ajo punë, mirëpo ishte ultimatumi i saj, o, o, s’ka të mesme. Edhe hera e parë që kam shkuar në fakultetin filozifik për mua ka qenë…
Aurela Kadriu: Në çfarë drejtimi?
Mihane Salihu-Bala: Në pedagogji, në drejtimin e pedagogjisë. Ligjeratën e parë që kam shkuar unë do të thotë edhe pak ditë fillonte afati i prillit, edhe shkoj unë ligjeratën e parë tek landa e Etikës. Edhe profesori, tash ia gjej emrin ose ndërkohë më kujtohet… Mavriqi, profesor Mavriqi. Ishte i pari që unë takoja nga profesorët edhe ishte një sallë, një dhomë tek një dyqan në një rrugë qorre. Nja 150 studentë, 200, sa ishin studentët e vitit të parë dhe të dytë se i përgaditshin për afatin e provimit të prillit, për afatin e prillit. Edhe hy unë, më kujtohet kam pas flokë shumë të shkurtra, jo krejt të rruara atëhere po shumë të shkurtra, e veshur me të zeza, nuk kam qenë kaq e plotë sa jam tani, kam qenë shumë ma e dobët. Edhe profesori Ramush Mavriqi fillon të flet për Emanuel Kantin dhe ligjeratën e parë që e kam ndjek është ajo ligjeratë edhe askush s’bënte pyetje, askush s’fliste as nuk pipëtinte.
Në ndërkohë e ngris dorën edhe e bëj një pyetje dhe më thotë, “Ti kush je?” Edhe unë i them kshtu, dhe, “Çka ke ardhë?” Them, “Kam ardhë me t’njoftë cili jeni, me pa cili është libri edhe me hy ne afatin e provimeve, në provim në prill”. Tha, “Ti në afat të provimeve në prill s’vjen në shprehje”. Edhe kështu ka filluar, unë vërtetë e kam kryer provimin Etikë në afatin e prillit sepse kam shku në shtëpi kam lexuar. Edhe më kujtohet dita e provimit kur kemi hyrë edhe për shkak të kushteve që ishin profesori vënë tre-katër studenta dhe një pyetje, ti e din, ti s’e din, ti e din, ti s’e din, dhe ashtu kalonin do të thotë, bënte tre pyetje, kush i dinte mirë, kush s’dinte… Edhe dikur u lodh edhe m’tha, “Eja ti”. Më vuri aty perpara dhe filluam të flasim ne një orë e gjysmë, tha “Vjen afatin tjetër”. Tha, “Gjashtë”. Ani gjashtë, gjashtë, qashtu diçka s’e kisha fort problem. Dhe folëm një orë e gjysmë dhe mori indeksin e vëji notën dhe unë nuk e diskutoj atë punë, gjashtë, gjashtë. Tha, “Eja afatin tjetër një notë më të lartë”. Unë s’e kisha hallin e notës.
Edhe e marrë indeksin unë, dola, më kujtohen studentët thanë na i bëre sherrin se tash krejtve kanë me na rrëzu në provim, ishte ajo shumë interesant. Marrë unë indeksin, shkoj në shtëpi, nuk e hapi gjatë rrugës ta shof çfarë note është dhe i them nënës ja e kam dhanë, dhe tha “Çka morre?” Gjashtë, ajo e hap thotë “Po s’është gjashtë, është nëntë”. Jo more gabim je t’u e pa ti, dhe e kam marrë një “nëntshën” e parë në fakultet. Edhe kështu ka filluar, unë kam përfunduar provimet e tre viteve për më pak se një vit akademik edhe kështu jam kyç në Unionin e Pavarur të Studentëve. Atëherë kryetari i Unionin të Pavarur të Studentëve për fakultetin tonë ka qenë Dugolli, Bujari edhe kështu jemi njoftu edhe unë jam aktivizu rreth Unionit të Pavarur të Studentëve. Edhe kur i ka fituar zgjedhjet Bujari të jetë kryetar i Unionit të Pavarur të Studentëve në Univerzitetin e Prishtinës, atëherë më ka ftu edhe mu që të jem bashkpunëtore e tij, edhe kështu jam kyç në Unionin e Pavarur të Studentëve.
Ndërsa tek idea e paqësorës ka qenë pak problematike të kyçem se megjithatë ishte koha, nuk kishim shumë njohuri. Unë për vete nuk kam pasë për Ghandizmin njohuri derisa jemi takuar, jemi mbledh si grup, deri sa Albin Kurti ka qenë, është ardhë. Atëherë ne kemi filluar të mësonim edhe për Ghandizmin, edhe për paqsorët, pacifizmin, mirëpo pacifizmi që ne e kemi njoftë ka qenë ky vendori, i sistemit paralel, i rezistencës pasive, paqësore, po jo i Ghandizmit ose diçka tjetër, ose të ndonjë fushe tjetër. Edhe kështu kemi filluar, unë kam qenë antare e Kryesisë të Unionit të Pavarur të Studentëve, kam qenë e vetmja gocë në atë kohë aty. Edhe pastaj janë bashkangjitë edhe kolege tjera edhe kolegë të tjerë.
Përgaditjet për protestën e 1 tetorit të ‘97-ës kanë filluar më herët. Ka qenë dëshira, ka qenë frika, ka qenë mllefi edhe ka qenë droja se çfarë do bëhet. Ndërsa 1 tetori është diçka që është mbet aty në kokë dhe pritjet, frika edhe mbijetesa, se çfarë do bëhet. Jo për të folur për 1 tetorin po unë do të flisja për një moment tjetër. Jo për neve studentët, jo për neve që ishim kuadër të kryesisë, unë s’kam qenë në këshillin organizativ por kam qenë pjesë e kryesisë. Po për gatishmerinë e të gjithë njerzve ta mbështesin lëvizjen studentore, të jenë pjesë e 1 tetorit. Jo 1 tetorit si datë, po unë e konsideroj 1 tetorin si institucion tani, atëherë ka qenë një datë, veç një moment për mua, po tash është një institucion për mua.
Gatishmëria, vullneti i njerzve të jenë pjesë e saj, edhe të jesh pjesë e turmës, të gjithë atyre studentëve që për simbolikë e patëm zgjedhur atë këmishën e bardhë ta kemi të veshur, është një moment jo i krenarisë, po i formësimit asaj shenjës, atij tatuazhit, jo me ngjyrë po me emocion, me të gjitha ato gjërat që e përfshijnë momentin. Kshtu që, 1 tetori është jetë në vete, nuk është veç rrëfim në vete, nuk është veç datë, nuk është veç ditë, por është jetë në vete. Po ma shumë e mbaj mend një ditë para 1 tetorit, ajo ëshë një moment më i madh për mua. Kur ti e vënë jetën tënde në, e kthen filmin e jetës tënde çdo moment se e din që nesër është një ditë shumë e madhe edhe nuk e din a përfundon jeta jote…