Pjesa e parë
Muradije Muriqi: Unë rrjedh nga një familje mesatare, do të thotë me status social mesatar. Një familje dymbëdhjetë anëtarshe para se të mbetnim pa baba. Një familje e cila ka jetu në Rugovë të Pejës, mandej për shkak të kushteve babi ka qenë i interesum me na zbrit poshtë, domethanë kemi shku me një fshat i cili quhej Nabërgjan afër Peje. Ku pas një kohe shumë t’shkurtë, babi të gjithë neve bashkë me te kemi ardhë dhe jemi vendosë në Pejë, domethanë në vitin ’64. Dhe prej atëhere jetojmë në Pejë, familja ime jeton në Pejë, ndërsa unë jetoj tash, jetoj në Gjakovë, punoj në teatër profesional të Gjakovës si aktore, ka 35 vite këtu jam.
Erëmirë Krasniqi: Si ka qenë jeta në familje kaq të madhe dymbëdhjet anëtarshe?
Muradije Muriqi: Ndoshta për kohë të sodit njerzit mendojnë, thojnë numër shumë i madh i familjës, anëtarë shumë, po unë jam krenare dhe ndihem shumë mirë që jam prej një famije e cila ka pasë anëtarë shumë, për arsye se na jemi gjashtë vllazën edhe katër motra. Nanën e kemi pas deri para tri viteve, e cila ka ndrru jetë, babai në ’71. Kështu që nana ime ka rritë dhetë fmi, dhet fmi jetim domethanë prej vitit ’71. T’i edukoj, t’i rrisë, dhe t’i qet në rrugë të drejtë dhe të jemi ata që jemi sot që t’mburremi na, por edhe Peja, qytetarët e Pejës. Domethanë për familjen time nuk kanë asnjë fjalë të keqe për arsye se është një prej familjeve shumë e shëndetshme e them, e shëndetshme në atë kuptimin që nuk ka prej neve, asnjë prej neve, asnjoni prej fëmive nuk ka deviju n’forma t’ndryshme që ka mujt me deviju sepse një nanë e cila i ka rritë dhetë jetima, jeta ka qenë shumë e vështirë edhe shumë e mundimshme. Megjithate, ka arritë me i rritë, me i eduku, m’i martu shumicën edhe me mbrri me pasë nipa, mbesa, ku prej asaj familje domethanë dymbëdhjetë anëtareshe sot jemi 60.
Erëmirë Krasniqi: Në cilin vit keni lind?
Muradije Muriqi: Unë kam lind në vitin 1957 në fshatin Nabërgjan, afër Pejës ku pastaj kemi kalu në Pejë, aty jemi, kemi marrë vendqëndrim dhe kemi qëndru aty. Unë jom punësu në Gjakovë, mandej kom ardhë në Gjakovë, kështu që Pejën dhe Gjakovën si njejtë. Si në Pejë, si në Gjakovë, por puna me siguri ma shumë në Gjakovë.
Erëmirë Krasniqi: Qysh ka qenë jeta në Pejë atëherë kur keni qenë ju fëmijë, sa ju kujtohet?
Muradije Muriqi: Po më kthen shumë vite përmbrapa që është vështirë me i harru ato momente, sidomos pas vrasjes babait, domethanë ka qenë një jetë jashtëzakonisht e vështirë për arsye se nana ka mbet me dhetë jetima në Pejë, pa të ardhuna, pa asnjë ndihmë materiale qoftë e dikuj, nuk e di thjesht them nganjëherë a thu ku ka marrë tonë atë forcë? Si është gjindë? Se na kemi qenë të vegjël. Domethanë fëmija ma i madhi ka qenë 18 vjeçar ndërsa tjerët t’gjthtë ma t’vegjël.
Erëmirë Krasniqi: Sa keni qenë ju?
Muradije Krasniqi: Unë atëherë kam pasë jo plotë njëmbëdhjet vet.
Erëmirë Krasniqi: Qysh ka qenë për juve në atë kohë?
Muradije Muriqi: Domethanë ka qenë një rini e mangët pa prindin, por njëkohësisht e plotsume prej nane e cila ka qenë vërtetë një gru jashtëzakonisht e fortë dhe qëndrushme. Kështu që falë asaj kemi arritë me ardhë deri deri këtu ku jemi edhe thjeshtë mënyrën ma t’sinqertë t’u falenderu veç asaj. Fëmijërja kuptohet nuk ka qenë e lehtë, skamja ka qenë pak… normal pa… sepse nuk ka punu kërkush. Pas një kohë të shkurtë, vëllau është punësu, aty-këtu ka lëvizë diçka. Kohë pas kohe si çdo familje tjetër kanë nisë gjanat m’u… na t’u rritë gjanat tu u rregullu. Kështu që, besoj që ajo kohë duhet të kujtohet patjetër, se pa rini, pa kohën e fëmijërisë njeriu nuk mund të ecë përpara. Megjithatë, unë si fmi kam qenë pak ma e dallume prej tjerve, kam qenë, kam qenë pak ma e rreptë në atë kuptimin, për jetën, kom msu e kam kry fillorën në Pejë, domethanë me sukses të shkëlqyshëm. Ashtu shkollën e mesme, kom shku në fakultet ekonomik mirëpo për shkaqe objektive nuk kam mund me përfundu, e kom lanë domethanë vitin e tretë.
Me rreth të mirë shoqëror, me iniciativa të ndryshme, kom pasë fat m’u punësu në teatër në Gjakovë, kuptohet t’u i parapri gjanat tjera ma herët. Prej fëmijë që jom marrë me shkrime, skenën e kom dashtë shumë, teatrin e kom dashtë shumë, por kurrë andrru që do të bahem një ditë aktore, por ja që erdhi koha, momenti dhe u… arrita atë çka dashta. Megjithëse, unë jam marrë me aktivitete t’ndryshme. Kam qenë 25 vite anëtare e ansamblit folklorik autokton “Rugova”, të Rugovës, të Pejës. Kom marrë pjesë nëpër festivale qoftë mrena shtetit tonë, jashtë domethanë Jugosllavisë së atëhershme, nëpër vende t’ndryshme. Jashtë shtetit ku jom shperbly me iks mirënjohje, me shenjë të artë si valltarja ma e mirë. Kështu që ndoshta gjithë ato kanë parapri edhe nuk kom dashtë me u largu prej skene edhe kom pasë fatin jom taku me Hadi Shehun, aktorin tonë, ikonën e teatrit i cili ni formë më ka ndihmu edhe ma ka çelë derën e teatrit dhe që atëherë punoj në teatër në Gjakovë.
Erëmirë Kraniqi: Po i kthehemi familjës tande, a keni pasë ndonji pasuni në fshat apo si keni mbijetu në qytet?
Muradije Muriqi: (buzëqesh) Jo, babait tim, familjen e babait tim e kanë, po them në atë, me fjalë popullore, e kanë gri ose masakru serbet domethanë në 1913 dhe 1912, në ni fshat afër Peje aty i cili quhet Cigë. Aty ia kanë vra gjithë familjën, domethanë ky ka mbetë i vetëm prej familjës vet, ka pasë kusheri të afërt, djem të axhës, mirëpo vëlla ose motër prej nane a babe që i ka met nuk ka pasë. Ka qenë si njeri i vetëm, mirëpo e kanë afru rrethi edhe e kanë rritë si jetim edhe për atë edhe ka arritë deri aty ku ka ardhë. Kur kemi ardhë në Pejë me një jetë jashtëzakonisht t’mundimshme, me kushte jashtëzakonisht të vshitra, të përndjekun politikisht, sepse ishte fëmi i asaj familje që ish masakru dhe serbet gjithmonë i mbanin në shenjestër ata njerëz. Thjesht, një njeri i cili ka rrjedh prej një famijle, familjës së madhe Zhuj Selmanit, domethanë këto vendet që vërtetë… edhe në Rugovë atje, një familje jashtëzakonisht e madhe atje e Rizë Zymerit, që janë domethanë paraardhsit tonë, po familje e ngushtë e jona që rrjedhim prej asaj familje, domethanë dhe familje patriotike, familje që vërtetë gjithmonë i ka dalë ballë për ballë serbit edhe, edhe kujdo qoftë që ka mendu keq për vendin tonë.
Po ma vonë domethanë në ’81, domethanë vitet që kom marrë pjesë në forma të ndryshme domethanë kom ndihmu. Kom ndihmu kur janë ardhë ushtria, ushtarët… djemt tonë që shkojshin në shërbim ushtarak dhe i kthjeshin në arkivole. Kurgjo, kurgjo mos me pas mujt me ju ndihmu diçka, ndonjë recital, ndonjë diçka që me i kujtu. Vërtetë. Se kanë shku ashtu qysh kanë shku dhe sot nanat e tyne vajtojnë dhe jonë keq për humbjen e tyne, sepse kanë humb në formë që s’është dashtë me humb, sepse ata kanë shku thjesht me kry një obligim mirëpo janë kthy t’vdekur. Kom bajt materiale të ndryshme para luftës si aktiviste e LDK-së, atëherë Lëvizjës Gjithëpopullore në krye me profesor doktor Ibrahm Rugovën. Mandej si valltare në ansamblin “Rugova”, të Pejës domethanë…
Erëmirë Krasniqi: Qysh prej atyne viteve?
Muradije Muriqi: Po ato vite domethanë janë të paharrushme për mua për arsye se unë, mua baba më ështe vra në vitin ’71 unë vitin ’72 kom startu n’ansamblin “Rugova” edhe …
Erëmirë Krasniqi: Në Pejë?
Muradije Muriqi: Po në Pejë, edhe që atë ditë tani kom marrë pjesë nëpër festivale të ndryshme ku jom shpërbly me mirënjohje dhe shenjë të artë në atë kohë, e cila për kulturë e cila ishte për krejt kom…
Erëmirë Krasniqi: A mundeni me na tregu për, çka ka ndodh me babën juj, ato arsyet domethanë në çfarë konteksti ka ndodh krejt ajo, çfarë familje ka qenë ajo, çfarë lloj hasmërie ka qenë ajo?
Muradje Muriqi: Ndoshta secili njeri mendon se prindi i vet është ë… një ndër, një ndër njerzt ma t’mirë në botë. Edhe unë them ashtu për arsye se prindi është prind dhe nuk mund të zavendësohet me askend tjetër. Unë kom pasë fatin me qenë vajzë e një prindi që krejt Peja e ka njoft, domethanë si në Pejë, si në Rugovë, si n’venin ku kemi jetu në Nabërgjan. Njerzit kanë pasë jashtëzakonisht mendim t’mirë për te dhe e kanë dashtë dhe ka qenë shumë i çmushëm për njerzit, sepse ka qenë një burrë i urtë, një burrë, shtatëgjatë, një burrë që s’iu ka përzi askujt në puntë e tyne. Domethanë, një njeri që e ka kqyr interesin e vet familjar, një njeri që është mundu fëmitë m’i pru, m’i qitë n’qytet, m’i shkollu, sepse vet s’ka pasë vëlla e motër. Flas për vëlla e motër konkret se ai e ka pasë një motër prej babe, por nuk ka pasë po mendoj kshtu… edhe gjithmonë ka qenë i ecshëm me hapë familjen, me shtu familjen edhe fmitë i ka dashtë. Nuk mundem me përshkru në çfarë përmase i ka dashtë fmitë, sepse unë kam qenë në moshën njëmbëdhjetë vjeçare, edhe më kujtohet, m’kujtohet shumë mirë, shumë mirë ajo kohë edhe ai rast. Sidomos për vitin e ri 1971, ku na kemi qenë, nana ka qenë shtatëzanë, domethanë motra e vogël ka qenë ende e palindur babai është vra, e kanë vra domethanë për vit t’ri 1971 nana ka qenë ende shtatëzanë. Na kemi qenë nandë fmi pa të ardhuna kërkah, i cili vetëm prindi ka punu do të thotë privatisht ose ku ka mujt me punu.
Ni formë neve na u shu, na u shu gjithçka, u rrënu gjithçka domethanë. Thjesht, edhe pse kam qenë fëmi e kam vrejt, e kam ndi që për neve jeta ndryshoi komplet. Kur them komplet them në atë kuptimin se humbja e prindit pa asnjë arsy, pa asnjë arsy qoftë është shumë ma e rëndë se kur vrahet për naj arsy, për naj motiv, për një diçka që ka bo, faj ose një diçka që dihet. Domethanë është një… nuk është mirë por është diçka që ta lehtson ose një formë mrenda për mrenda në shpirtin tënd, trupin tënd e ndjen që ka qenë fajtor edhe disi, nuk pajtohesh megjithatë, po është nifarë, nifarë ndryshe, ndryshe.
Kshtu që po them prindi im kur ka, kur e kanë vra na kemi qenë tu e kqyr programin e vitit të ri, domethanë krejt të mbledhun rreth nane edhe për një moment kanë kërsit dyert aq shumë sa që krejt jemi trondit jemi çu jemi dal në oborr. Kur kemi dal një njeri, i kojshive i cili ka qenë i afërt me baben, thotë, e thërret nanën, thotë, nana ime ndjesë pastë e ka pas emrin Lake, edhe e thërret nanën si ma të madhën aty në shpi, sepse vllaun e madh e kisha në shërbim ushtarak thotë, “Dil një herë se kam me të dhanë një lajm jo të mirë”, edhe nana përnjëherë, “Hajli koftë, çkado koftë, po njerz jemi, vijnë edhe lajmet e mira edhe të kqija edhe….” Hiç t’u mos ditë, as t’u mendu qoftë edhe për një sekond që është fjala për babën.
Por ka ndodhë se nana në atë kohë e kishte babën e vet shumë smutë edhe na tonë kohën t’u mendu që babgjyshi, domethanë baba i nanës ka vdekë ose kanë ardhë me na pru lajmin për te, sepse për babën as që na ka shku mendja asnjëhere. Edhe për nji moment kur vjen thotë, “Lake,” thotë, “mledhi fmitë. Më vjen shumë keq që unë kom ardhë me ta dhonë këtë lajm.” Thotë, “Mledhi fmitë, rrethoj fmitë se Isufin e kanë vra”. Edhe ajo për ne ka qenë, mua m’duket atë natë s’ka pas dritë, m’duket çdo gja është errësu edhe veç e kam ndi nanën njëherë që ka thanë, “Eh, ju pastë nana. Mblidhuni, ejani te nana, se e zezë dita na paska gjetë”.
Domethanë, edhe ashtu kemi metë të strukun, janë mbledh kojshit, janë mbledh njerëz, kanë ardhë me qindra njerëz për një kohë shumë të shkurtë. Kanë ardhë, jonë tubu aq shumë njerz sa na jemi metë s’dishim çka me bo, as çka me fol, as çka me thanë, as sen. Kishim metë të shtangun krejt, pastaj erdh policia, lajmrunë për rastin që e kanë vra, e kanë çu në spital. Mas dy dite domethanë e kanë pru kufomën, e kemi varros ashtu si i ka hije një famije shiptare, pa ba zo.
Ata të cilët e kanë vra, kanë provu, kanë dashtë me pru njerëz në vorrim. Na axhë, bash axhë nuk kemi pasë, por kemi pasë të afërmit që kanë qenë, që i kemi respektu si axhë, ata nuk kanë leju për arsye se nuk është ditë arsyeja, noshta ajo ka qenë ligështi ose moment kur njeriu nuk dinë çka me vepru. Edhe kështu që pas një kohe shumë të shkurtë, pas disa [ditë] kanë ardhë me lypë besë siç është zakoni. Ju kemi dhanë besë. Por më duhet me thanë për arsye se kur të vrahet njeri pa marrë parasysh se kush është, a e ke të afërt, a e ke… është shumë rond. Unë për veti e përjetoj shumë rondë, pamvarsisht edhe sot kur dëgjoj, ata pst… me provu në famije është diçka është diçka që nuk di me përshkru me fjalë.
Edhe kanë ardhë disa herë kanë marrë besë, na ju kemi dhonë vazhdimisht për arsye se na kemi mendu që është në rregull edhe nuk jemi, asnjëherë të pendum për ata që ju kemi dhanë besë. Por famija e cila ka kry veprën është sjellë shumë keq, shumë keq. Edhe në atë kohë e maj mend shumë mirë se na i kemi pasë shumë afër me shpi, domethanë kanë qenë spo di sa me thonë, nja… domethanë kanë qenë në lagje tonë, por në anë pak ma larg prej nesh. Babai atë e ka njoft domethanë kanë nejt iks raste bashkë, kanë pi bashkë, kanë bo muhabet bashkë. Ai e ka rujt, e ka kërku do të thotë atë ditë, gjithë ditën e ka kërku për me gjetë, domethanë ai e ka vra me paramendim qysh u çu n’mëngjes e ka paramendu, e ka studju edhe e ka vendosë me vra edhe e ka vra në mramje.
Ai ka qenë tu u kthy prej pune, edhe pse ka qenë viti i ri, ai ka punu për shkak se na shumë fmi, për me fitu naj, naj kafshatë ma shumë për fmitë e vet. Ështa ndalë në ni lokal për me pi ni gotë për mu qetësu pak edhe me ardh në shpi. Ai ka hy e ka gjet, o ulë, ju ka ulë në tavolinë, ky e ka porositë ka thonë, “Çka po don me pi?” Ai ka kërku një llozë nese s’gabohem edhe e ka, ia ka pru, e ka ulë, e kanë pi, e kanë pi gotën bashkë. Kur është kthy kamarierja m’u largu, ky përfundi tavoline pa e vrejt fare e ka nxjerr revolën i ka ra, poshtë një herë, do të thotë ulun. Pastaj u çu edhe e ka kapë për floksh {tregon me dorë}, e ka ngritë edhe i ka ra prapë, se e ka ditë që është prej zemre, nuk është mirë. Domethanë edhe një herë e ka vra.
Do të thotë, për mua ajo është vrasje e dyfishtë, për arsye se ai njëherë e ka shkrep, e ka vra, e ka gjujt domethanë me tre pluma. Mirëpo, s’oshtë ngi edhe prapë osht’ ngritë edhe i ka ra edhe tri herë edhe do të thotë, ai faktikisht, ai aty ka mbet në tavolinë. Ai ka dalë jashtë edhe tu e çu në spital domethanë te dyrtë e spitalit, ai ka ndrru jetë, domethanë ka vdekë. Kështu që ato janë momente të papërshkrume, nuk kam dëshirë kërkujt me i ndodhë në familje, pamvarisht çfarë shkaku është, çfarë arsye është se gjithçka ka zgjidhje. Mirëpo, ata kanë vendosë qashtu me ja marrë jetën, ja kanë marrë.
Erëmirë Krasniqi: A keni mrri najherë me kuptu për çka ia kanë marrë jetën?
Muradije Muriqi: Mu më kujtohet, më kujtohet si sot. Fëmi kam qenë, se kur shkojshim në gjykatë, kur është mbajtë gjykimi unë e vogël kam qenë, veç më kujtohet shumë mirë a, edhe ni rast kur e pyet gjykatësi, “A ka mundësi me na tregu arsyen pse e ke vra?” Si sot më kujtohet. Ai thotë, “Unë e kom vra bash për lug të qefit,” kështu shprehet, “për qef e kom vra se ka qenë burrë që e ka njoft Rugova, edhe për qef e kom vra”. Edhe prej atij momenti unë nuk, nuk kom pasë asnjëherë mundësi, ose qysh me ardhë, me arsyetu, atë vepër, vepër aq makabër, atë vepër aq… t’ultë. Mirëpo, ai ka vendosë asi soji edhe edhe ia ka marrë jetën.
Na la dhjetë jetima rrugve, rrugve në kuptim pa kurfarë ndihme. Mirëpo, t’u iu falenderu nanës e thom prapë, na jemi sot kështu ku jemi dhe jom shumë krenare që jom fëmi, vajza, domethanë fmia i pestë i tyne, që jom i familjes atyne dyve, që vërtetë e kanë meritu mu ni krenarë për ta. Për arsye se ai në jetën e vet kurrë njiherë ni problem ose ni ose ni fjalë ose ni diçka nuk e ka pas me askend. Bile, bile më kujtohet në gjykatë kur është çu nana, e kanë thirrë si dëshmitare, edhe me marrë deklaratën e saj, edhe ajo i drejtohet atij gjaksorit edhe i thotë, “A ka mundësi me më tregu çka t’ka pasë borxh? Ose a të ka prek n’moral? A t’ka pasë borxh diçka? A të ka ofendu me fjalë? A… mundësisht me më tregu ktu para trupit gjykues se unë po du mu ndi ma ndryshe”. I ka thonë “As s’më ka pasë borxh, as hak, as hile. E kom vra për qef”, edhe s’e ka diskutu mo.
Mandej, ai u denu, më doket, s’më kujtohet, më doket njo shtatëmbdhjetë vite. Dymbëdhjetë e diçka i ka majt, masandej kur ka dalë prej burgut ka pasë shumë tragjedi në familje. Noshta ajo e mrendshmja e jona, noshta e ka pagu para Zotit që e ka lonë një familje aq të madhe pa prind. Megjithatë, më duhet me cekë se nona ime prej vrasjes do të thotë nana ka qenë 39 vjeçare, babai pa i mush 50. Domethanë në moshën 39 vjeçare ka met me dhetë fëmi. Paragjykimet edhe njerzt cilët janë asi njerëz që shtysin, për me ndodhë me marrë gjak ose… ka shumë te na a… sepse janë botëkuptimet asi soji, aso kohe ka qenë asi soji. Megjithëse, edhe sot s’oshtë kumedit sa ndryshim i madh, megjithëse ka ndyrshu.
Domethanë, nanës ma shumë ia kanë ba njerzit që i kanë ardh në shpi me bindë edhe me shty me i vra, me dal me vra, sepse “I ki gjashtë djem”, “Kapi djemt drejtoj, le të shkojnë le ta nxjerrin gjakun.” Ma shumë ia kanë bo fjalt që i kanë ardhë njerzit që i kanë kriju në shpi, sesa skamja që noshta bukë kaniherë ska pasë me na kthy me honger, sepse njerzit nuk e kanë lanë të qetë. Njerzit, rrethi, ma i gjanë rrethi, ma i ngushti, rrethe të ndryshme që kanë [pasë] qef me bo, me bo grindje, me shti kësi fesate të ndryshme mes njerzve. Mirëpo, ajo gjithmonë e ka përmend një fjalë edhe ajo fjalë u vrejt, u ditë dhe arsyea ndoshta pse ajo e ka thonë gjithmonë ku me pajtimin e… Lëvizjën Gjithëpopullore për Pajtimin e Gjaqeve 1990, sepse ajo gjithmonë kur ka ardhë dikush ose i ka thonë, “Pse s’po i len djemt me dalë me nxjerr gjakun, pse s’pe qet najnjenën vajzë me dalë, se femnat nuk i kapë ligji, nuk i kapë Kanuni”, fjalë të ndryshme.
Ajo gjithmonë, t’vetmën fjalë pa e thonë asnjë fjalë tjetër, gjithmonë ka thonë, “Unë ia kom lonë Zotit, Zoti sheh, Zoti dinë, unë skom fmi me hup.” Edhe fakt, Zoti i nanës kish qenë, rinia e Kosovës domethanë të ‘90-tës. Nisi Iniciativa e Rinisë së Kosovës edhe u fal, e fala gjakun për, në emër të rinisë, të kombit që jom shumë krenare që kom falë se e di për çka e kom falë edhe nuk jom, asnjëherë nuk jom pendu, as nuk jonë pendu vllaznit pse e kom falë une, as nuk më kanë thanë naj fjalë… as qoftë ma të voglën fjalë nuk e kanë thanë. Vetëm më kanë pytë, më kanë thanë, “A e din arsyen pse e ki falë?” Domethanë. unë jom përgjegj, “Në emër të rinisë së Kosovës e kom falë, për rininë e qëtij troll,i qëtij veni”. Edhe mo se kanë diskutu. As nuk më kanë thonë, pse? As, pse ke marrë iniciaivë? As, pse ke bo? As, as një fjalë tjetër. Domethanë, jom krenare edhe për ata, se vllaznit e mi do të thotë jonë të pjellë e qatyne dy prindve që na kanë lonë domethanë mbrapa edhe sot jemi krenar.
Erëmirë Krasniqi: Kthehemi te kjo familja e vrasësit, kur ata lypshin besë prej juve, ata a pritshin që familja e juaj ka me nxerr gjak? A e kishin atë frigë?
Muradije Krasniqi: Po, e kanë pasë, patjetër që kanë pasë frigë. Na kemi qenë familje e madhe, kështu po flas me kushëri me, mandej jemi një familje, familja e shpisë së Zhyl Selmanit që janë konë trima gjithmonë. Dhe faktikisht burrat e atij vendi kanë shku gjithmonë prej plumit të pushkës, sepse kanë luftu ata, kanë luftu me shkaun faktikisht. Po, po du me thanë jemi prej familjës që vërtetë është dashtë mu frigu, edhe e kanë pasë, mirëpo kësi njerëz kanë qenë të pa… nuk kanë qenë njerëz në atë kuptimin se janë sjellë keq, ama frigën garant e kanë pasë. Tash unë po flas kështu prej përvojave të ndryshme se nuk kom pasë mundësi kështu me pasë kontakt me ta. Mirëpo, e di qe frikë kanë pasë, normal që kanë pasë frikë, meqë kanë ardh me lypë besë ata, faktikisht kur s’kemi dhonë besë ata s’kanë guxu me dal. Mirëpo, na njiherë ka ndodhë ajo edhe na kurrë nuk i kemi lanë pa besë, pamvarsisht që janë sjellë në mënyrë jo njerëzore.
Erëmirë Krasniqi: Pse po, pse, pse ia jepshit besën?
Muradije Muriqi: Ëëë… unë atëherë kam qenë e vogël, nuk po them që me pasë qenë e rritshme kisha bo naj, noshta s’kisha mujt me bo naj ndryshim ku me ditë çfare. Mirëpo, nana ime tu qenë me atë skamje aq të madhe, me fmi shumë, nuk e ka pa të arsyshme, me, me ndërpre besën…do… larg qoftë me dalë djemt me shku dikun e mu taku, me pasë Zot runa me humb edhe nji, njenin djalë, a… gjithmonë e ka menu ate që nuk donë me pasë, larg qoftë me i humb fmitë. Edhe ajo vazhdimisht ka dhonë leje për me dhonë besë.
Erëmirë Krasniqi: Qys iu bashkove Pajtimit, Lëvizjës, qysh vendosët m’u pajtu?
Muradje Muriqi: Unë, një shok i imi, i cili njifet, sigurisht e njofin njerzit, Sali Cacaj është i Deçanit. Ai ka qenë bashkë me ata që e kanë nisë Pajtimin e Gjaqeve. Edhe unë vërtetë, atëherë domethonë në ’90-tat, ishte nji, nji gjendje jashtëzakonisht e paknaqshme për krejt shiptarët. Edhe ndëgjova, mirëpo nuk e disha… taman saktë si ka fillu, edhe ai më njofton, më thotë “Dije, kshtu, kshtu kemi fillu ajo është nji”, mirëpo ishte fillimi domethanë. Gjaku që e kom falë unë, domethanë gjaku që e kom falë unë nëse s’gabohem ka [qenë] i pesti me rradhë që është falë në Kosovë, domethanë ishte fillimi i fillimit që hala nuk u dike tamam tash çfarë do të ndodh, a do të ketë sukses, a s’do të ketë sukses, a? A po falet për qata, a po falet për diçka tjetër.
Mirëpo, më ka pëlqy kur kom ndëgju që t’ritë studentë, të cilët kanë qenë politikisht edhe të burgosun, Have Shala, Myrvete Dreshaj e shumë të tjerë tash s’po më kujtohen noshta mos… e domethanë ata kanë marrë iniciativë me pajtu njerëz. Jo, jo me diskutu, pse e ka vra, a qysh e ka vra, pse se ka vra a? Por thjesht me i pajtu edhe me zhdukë gjakmarrjen te shiptarët, sidomos te na në Kosovë. Edhe nisma, qëllimi i atyne ka qenë i mirë, ka qenë i dlirë, ka qenë i pastër, edhe unë e kom kuptu qashtu.
Se ma e madhja e asaj që është falë ka qenë kur ti e ke fal gjakun, por është deshtë me shku te gjaksi, në shpi të gjaksit me ia shtri dorën, domethanë ajo më ka bo mu lëkund, domethanë diçka është e madhe. Diçka vërtetë po arrihet edhe do të ketë sukses për arsye se ti ke mujt me falë gjakun edhe hajt u kry puna. Por jo, qëllimi i studentëve ka qenë, pajtimi me qenë i pastër dhe me marrë fund aty për aty edhe mos m’u, mos m’u zgjatë më pas ndonjë shteg ku mund të hin dikush ose diçka. Kështu që ato janë bo pastër, pa ndonjë interes të asnjenit, qoftë profesorëve, qoftë studentëve, qoftë komplet Këshillit të Pajtimit Gjaqeve.
Erëmirë Krasniqi: A po na përshkrun qysh u bo pajtimi i rastit të juj, kush ka ardhë, kush e ka ndërmjetsu?
Muradije Muriqi: Shoku im të cilin e përmenda, Sali Cacaj, ai më ka pytë thotë, “Muradije, a kem për çka, a mujm me ardhë n’familje me disa studentë, profesorë, me bisedu, është rajoni i Pejës, është Rugova e Pejës. Jeni famije patriotësh, familje që vërtetë ju njeh gjethkush. A ka mundësi me ardh te ju me fillu me bisedu”. I kom thanë, “munësh me ardhë po që unë qetu po të thom që kjo punë është e kryme”. Ai met pa tekst edhe u befasu se unë isha motër e gjashtë vllaznive, mandej nuk isha kumedit çfarë moshe që muj me pru vendime qaq të mdhaja. Mirëpo u befasu edhe meniher i ka lajmru studentët që ishin në fjalë domethanë ishin kryesort, profesorët edhe kanë ardhë në shpi te na.
Nana kur kom hy unë mrenda, i kom tregu unë nanës i kom thanë, “Këta njerëz, këta burra kanë ardhë për me falë gjakun e babës. Unë e kom vendosë, por ti je nanë, ti je shtylla e kësaj shpie, çka po më thu?” Edhe ajo përnjëherë i shkuan lotë për faqe edhe tha, “A e ke mendu mirë çika jeme, çka po më… qysh donë me ia bo? Ҫka po donë me bo me djem?” Se vllaznit i kisha tre jashtë, tre ishin këtu, po edhe ata s’ishin aty për momentin. Thashë, “Nëse unë jom vajza e fil… Isuf Ramës edhe çika e Lake Haxhës, unë besoj që s’kom me pasë problem. Edhe meqë që këta janë nisë në emër të rinisë të Kosovës. Në emër të gjithë kombit tonë shiptarë, po e boj sakirificë babën tem, mas kaq vitesh edhe unë jom e pajtimit me ua falë”. Atëherë nana veç e ka zgat dorën më ka përqaf, tha “Qofsh faqe bardhë bija ime, mu më vjen mirë që ti mendon kësisoji. Që mendon për vllazën, mendon për familje komplet, unë mo nuk kom çka me të thanë”.
Edhe unë kom hy në dhomë, aty kanë qenë ulur përmi njo 20-30 studentë. Kanë qenë profesor Anton Çetta, Bajram Kelmendi, Mark Krasniqi, Zekirija Cana, Ramiz Kelmendi, elita e njerëzve dhe intelektualve, Femi Agani. Tash ndoshta edhe e harroj ndonjenin, por domethanë kanë qenë brumi ose pasunia, dituria e krejt atij… Kosovës, atë ditë kanë qenë në dhomë te na. Njerëz që vërtetë e meritojnë çdo respekt që i kanë hy asaj pune edhe unë kom hy i kom thanë, kur ia ka nisë Bajram Kelmendi me fol me marrë fjalën për me bisedu për me diskutu qysh, qysh kanë fillu e çka po mendojnë edhe me falë gjakun. Unë iu kom thanë, “Më vjen mirë që keni gjetë shteg keni ardhë në famijen teme, unë në emën të familjës teme e fali gjakun e bab… babës, kuptohet nuk ështe lehtë. Megjithate për hirë të asaj për çka e keni fillu akcionin unë e fali”.
Atëherë u çu Bajram Kelmendi rahmet pastë tha, “Unë e kom ditë që je vajza e Isuf Ramës, por nuk e kom ditë që je kaq burrnore”, edhe u çu na ka marrë n’gryk ia kanë nisë me qa. Krejt profesorët kush kanë qenë kanë qajt se e kanë ditë që ka shku pa asnjë arsy është vra, është hjekë prej jete. Edhe atë sekond domethanë kur e kom falë gjakun, i kom lutë edhe iu kom thanë, “A ka mundësi unë me qenë pjesë e Pajtimit sepse ndjej obligim moral ndaj familjës, ndaj prindve”. M’kanë ofru, më kanë bo respekt të veçantë kur kam qenë me ta, domethanë për dy vite rresht. Mandej, unë meqë që isha në punë në Gjakovë, si aktore kom marrë pjesë në Këshillin e Pajtimit të Gjaqeve në krye me Din Mehmetin e ndjerë, Osmon Hoxhën doktorrin, mandej Zekirijanë… Qamil Gexhën e ndjerë, Bardhyl Çaushin që ishte shtyllë, vërtetë, një njeri… mëkat që sot nuk dihet kah osht’, qysh, çka ka ndodh me të, e shumë e shumë profesorë të tjerë të cilët kanë qenë bashkë me neve. Kemi arritë veç në komunën e Gjakovës domethanë për dy vite me i pajtu 101 gjakë.
Erëmirë Krasniqi: A shkunë mandej këta Krushqit e Pajtimit me e përcjellë lajmin tek hasmi?
Muradije Muriqi: Atë ditë kur e kom falë gjakun? Unë noshta e kom bo ni dobësi që noshta edhe nuk është dobësi po, por them prapë po e ceku, ka qenë ndër gjaqet e para dhe nuk kom pasë frigë që e kom falë edhe m’u pendu. Por fillimi gjithmonë është i vshtirë edhe unë të vetmen gja që i kom lutë ata, që unë po e fali pa kushte se nuk falet gjaku me kusht. Ju kom thonë, “Na, unë nuk kom mundsi dhe nuk du dikush i familjës së ngushtë me shku në familje të atyne me ia u dhonë dorën, pamvarsisht që na e kemi falë edhe nuk ka me pasë problem kurrë”. Na e kemi pasë në shpi aty një axhë tonin, axhë, djali i mixhës babit, domethanë… guni i tretë ose faqja e tretë si i thonë, edhe ka qenë ma i vjetër, na kemi thonë, “[Si] Përfaqësues të familjës, a bon me çu axhën Brahim?” Kanë thonë, “Po, s’ka problem veç me qenë dikush i familjës”. Kështu që ka shku ai domethanë në familje edhe ua ka falë ashtu siç ka pasë hije edhe qysh duhet me falë.
Erëmirë Krasniqi: Sa raste janë falë?
Muradije Muriqi: 101. Do të ishte mirë me përmend se populli jonë është popull shumë i madh. Kur donë a? Kur donë, thjesht kur donë. Një popull që vërtetë munet me i marrë lakmi krejt bota. Mirëpo, iks raste jemi shumë njerëz të cektë, ndonjëherë, interesant nuk e di pse. E du popullin tim, e du kombin tim, i du të gjithë pamvarsisht, mirëpo nganjëherë disi na humb rruga në oborr edhe nuk dijmë m’u kthjellë, nuk e di pse ndodhë ajo. Ndoshta Ilirët kanë qenë ashtu të qetë, njerëz që s’kanë dashtë me sundu, njerëz që s’kanë sundu, as s’kanë pretendu asnjëherë sundim. Ndoshta edhe na tash si kemi mbetë, na s’mendojmë me, me sundu askend.
Megjithatë, unë i kom kom kry tri vite fakultet ekonomik, nuk osht’ që s’jom e shkollume, në kuptimin, po e quaj vetën noshta gjys-intelektuale apo edhe intelektuale. Mirëpo, mu m’banë përshtypje, m’kanë bo përshtypje shumë raste gjatë Pajtimit të Gjaqeve, sidomos në Komunën e Gjakovës, që vlen të ceken edhe përmenden. Për shembull, në një fshat afër Junikut, Nivokaz, kur kemi shku me studentë, se na shkojshim rinia mas pari bisedojshim me familje, mandej vishin profesorët edhe u bojke ai akti solemn në familje.
Kur kemi shku te dyrtë e hymjes, domethanë dyrtë e oborrit të mdhaja të drunit, një kullë e moçme, ka dalë një plakë, nuk po thom as ma shumë as ma pak veç noshta i ka pasë 94-95 vjet. Edhe na ka dalë në derë të oborrit, edhe na ka dalë përpara edhe, “Mirë se keni ardhë dritë e Kosovës,” me kto fjalë dhe menzi rrinte në kambë, shumë e vjetër edhe… e krrusun dyfishtë edhe drejtohet pshtetë për dere edhe thotë, “ju pastë nana, mos u vononi në kullë teme po vazhdoni rrugën e falë ju koftë gjaku i djalit tem, edhe mos hyni mrena me hup kohë, po vraponi, shkoni sa ma shpejtë le të përmbyllet kjo plagë shumë e rondë e popullit tonë”. Edhe në fakt s’kemi hy mrenda fare, jemi dalë e kemi shenu rastin si rast, nuk më kujtohet tash është noshta keq që po e thom, po nuk më kujtohet sepse na e kemi pasë njeriun i cili është marrë me shënime domethanë, që i ka marrë secilin shënim për secilën familje, por nuk më kujtohet tash mbiemri i asaj familje. Por një familje që vërtetë e meriton çdo lavdatë edhe vërtetë që duhet me u mburrë Kosova.
Unë për ato dy vite i kom kry dhetë fakulteta. Po them me plotë kuptim të fjalës, për arsy se popullin tim jam e sigurtë që e njoh në palcë, sepse kemi hy në çdo shtëpi, asnjë shtëpi se kemi kalu ku ka pasë gjak… vrasje domethanë të ndryshme. Ka pasë ronë e ma ronë. Ka pasë edhe gjaqe që s’jonë falë, që kom qenë prezent. Ka pasë raste kur jom çu me thonë, ju lutem, jo, ju lutem, “Nëse e shihni të arsyshme me falë gjakun, faleni se e kom falë edhe une”. Ka pasë raste kur kanë thanë, “Po ti në paqsh falë punë e madhe. Pse me falë unë?” Ka pasë raste ku kanë thonë, “Nuk ka nevojë me diskutu. Kjo punë u kry!” Ka pasë raste që na kanë mshelë derën para hunve edhe s’kemi mujt me hy mrena fare. Ka pas raste të lloj-llojshme, që njeri vërtetë… a din mu habitë. Por ka pasë edhe raste, ku dy raste, një në Qerim këtu afër Gjakovës edhe njo në… në mos gabohem… si është qujt ai fshat në… Babaj të Bokës që na ka thonë profesor Antoni, na ka thon vetë, “Mos shkoni se aty osht’ shumë ronë, nuk munet njeriu as qysh me ia nisë për mu falë”. Megjithatë, megjithatë na kemi shku, por kur kemi shku me të vërtetë jemi bo me u pendu, qysh na ka thonë Anton Çetta. Ata na kanë pritë shumë mirë që ishin të vramë, mirëpo rasti që u spjegu dhe tregu aty ishe vrasje e trefishtë, domethanë edhe na metëm pa tekst edhe edhe në fakt mo s’jemi shku kurrë, ai rast ka met qashtu.
Një rast këtu afër Gjakove ka met qashtu, ka pas edhe raste tjera që kanë met pa u pajtu. Mirëpo, pjesa ma e madhe e njerzve e kanë falë pa hezitim, pa ndonji hamendje. Po me një burrni dhe një trimni jashtëzakonisht t’madhe. Unë e ndjej me thanë patjetër për arsy se falja e gjakut nuk është ligshti, falja e gjakut është trimni edhe është timni shumë e madhe. Sepse ti menon, studijon, logjikon, edhe në fund bjen përfundim që nuk bon me hup prapë njerëz, sepse ai njeri që ka shku nuk kthehet ma edhe po e them edhe një herë, falja e gjakut është trimni nuk është ligshti. Askush mos t’mendon që është ligshti, ligshti, sepse jo pse nuk kemi qenë na të zot me dalë me i vra ata.
Konkretisht familja ime, unë i kom pas gjashtë vllazën, na kemi qenë katër motra, cilido prej neve ka mujt me dalë me vra. Mirëpo, nana ka qenë ajo e cila ka qenë gjithmonë përpara nesh edhe gjithmonë, gjithmonë na ka potencu, na ka thanë, “Zotit ia kom lanë, zoti ka me kry këtë punë edhe ju nuk du me u marrë më këtë gja”. Edhe faktikisht Zoti qasaj i qasaj nanës teme ka qenë Akcioni ose Pajtimi i Gjaqeve në të ’90-tat, ku nismën e filloi, filluan studentët të cilët kanë qenë nëpër burgje në Serbi edhe i kanë përjetu gjanat që na nuk i kemi përjetu. Dhe për ata unë po them prapë, jam krenare që e kom falë, janë krenarë edhe vllaznit e mi edhe gjithë të tjerët për arsye se është pa edhe është ditë që është ba për diçka që është shumë e ndershme, diçka shumë e pastër, diçka shumë e, e dlirë për vendin tonë, por ka edhe ende njerëz që po ndodhin aty ktu. Po m’duket ma pak se përpara se unë i përcjelli vazhdimisht.
Ishim tash para një viti për 25 vjetorin e Pajtimit të Gjaqeve në Prishtinë, nën patronatin e Kryetarës edhe më vinte shumë mirë kur i shihsha ata njerëz edhe që kishin falë edhe që ishin domethanë gjaksorë, atë natë… ditë ishin bashkë. Ndryshim, kohë e gjatë 25 vite, ndryshim shumë i madh, dikush njihej, dikush s’njihej. Megjithatë, unë mednoj që ajo ka qenë një nismë shumë e mirë edhe i kisha lutë krejt njerzit që kanë forcë, se është shumë vshtirë a? Sepse atë moment kur donë me falë gjakun krejt gjanat dalin para koke sikur me t’i çu dikush me film, me t’i bo blic secilën, secilën ngjarje që s’ta ka dashtë zemra, dalin të kqijat përpara, për mos me të lonë me shku me ecë me marrë forcë për me falë. Megjithatë, duhet njeriu me u bo i fortë. Megjithatë, njeriu duhet me mendu për të mirën e familjes mas pari, mandej për familjen e përgjithshme shoqërore, të shoqërisë tonë në Kosovë.
Erëmirë Krasniqi: Ju keni qenë në shumë oda, nëpër pajtime, a ka pasë diskutime rreth Kanunit, çka është Kanuni, prej kah ka ardhë?
Muradije Muriqi: Ëë.. faktikisht…
Erëmirë Krasniqi: Edhe gjakmarrja në veçanti, më fal.
Muradije Muriqi: Faktikisht, nëpër oda është fol për Kanunin, sepse Kanuni noshta edhe shumë vrasje i ka nalë edhe gjakëmarrjet i ka… sepse nuk është Kanuni një gja që nuk munet të përfillet. S’po them pikë për pikë, por megjithse është fol, është fol shumë nëpër oda, ku zakonisht nëpër oda ma së shumti është bo pajtimi i gjaqeve. Është fol shumë për Kanunin e Lekë Dukagjinit, mirëpo krejt kjo varet prej njerëzve sa janë përparimtarë ose sa e donë të mirën e vendit vet. Ose tash na nuk mujmë me i qujt njerëz të kqi ata që s’kanë forcë, s’mujnë me falë, për arsye se dikush është ma i ligt, dikush është ma i fortë. Gjithmonë ekziston ajo, dikush i ligë, dikush i fortë.
Mirëpo, unë menoj që edhe Kanuni do gjana i ka rezervu, i ka shti në konzervë po them se jo me rezervu, i ka konzervu. Që njerzit nuk kanë mujt me dalë prej rrethit të asaj që është fol në Kanun për shembull. Megjithatë, unë mendoj që populli im ka ecë përpara dhe besoj që kësaj plage shekullore kapak, kapak, ndoshta ngadalë është tu i dhonë fund edhe nuk po ka. Unë nuk kom dëgju ende, ende, kom dëgju raste të rralla që ka ndodhë diçka për gjakmarrje. Po, vriten njerzit për kurgjo send për gjana shumë të thjeshta, por jo për me marrë gjak. Edhe kjo unë mendoj që… kjo mendoj që e ka bo atë euforinë e vet, e ka arritë një formë, një qëllim për me e zbutë ndoshta plagën me bo pak ma të lehtë. Megjithëse, ka, unë s’po… ka, çdokund në botë ka. Por kjo te na ka qenë me përmasa t’mdhaja edhe po besoj që u shku tu u shu, ndoshta nuk u shu krejt po shpresoj që ka mu shu krejt edhe mos me pasë me vra me qëllim për me nxjerr gjak.
Erëmirë krasniqi: A keni qenë pjesë e tubimeve?
Muradije Krasniqi: Po, po
Erëmirë Krasniqi: A mundesh me na përshkru najnjenin ku keni qenë ma shumë e angazhume?
Muradije Krasniqi: Ëë… në Smolicë, afër Gjakove këtu kam, e kam udhëheqë domethanë krejt tubimin, kuptohet me kolegë, me shokë, me shoqe të cilët i kom pasë afër. Aty është shumë interesant m’u përshkru kjo, sikur mos na stoponin ose sikur të mos na ndalonin serbët, shkijet thjesht po e them ma, ma me qef kshtu shkijet se me duket pe shfry at mllefin tem. Si duket shkijet e vrejtën që pajtimi i gjaqeve po ndikon shumë në masë. Unë, jo pesëdhjetë përqind, as qind për qind, veç dy mijë përqind po them, me pas vazhdu tubimet qysh patën fillu me marrë jehonë asnjë njeri në Kosovë nuk kish met i hasmum mes veti, asnjë, qoftë edhe fmi, për arsye se është pa që është qëllimi shumë i pastër edhe ata e kuptun që kjo po ndikon shumë, edhe mo prej Smolice nuk kanë leju me u bo tubim tjetër. Domethanë është…
Erëmirë Krasniqi: Kur është majtë Smolica?
Muradije Krasniq: Smolica ka qenë në ’91, po taman data nuk më kujtohet se jonë 25 vite, por domethanë kanë ardhë policia edhe ne thjeshtë na kanë largu. Dikush o rrahë dikush s’o rrahë dikush… Po kryesore u prish tubimi po kuptohet me arritjen e faljeve të shumë gjaqeve. Mirëpo pa përfundu e shpërndanë…
Erëmirë Krasniqi: Sa gjaqe u falën atë ditë?
Muradije Krasniqi: Atë ditë, sa e di unë, jonë falë 22 gjaqe në Smovicë.
Erëmirë Krasniqi: Çfarë lloje të gjaqeve kanë qenë, a ishin ngatrresa
Muradije Krasniqi: Jo, jo, gjaqe, gjaqe, vrasje domethanë gjakmarrje, kështu gjak që ka pasë domethanë m’u vra dikush. Po kanë ardhë njerëzit pa shku hiç nëpër shpija, kanë ardhë vullnetarisht e kanë falë. Veç kur ka hyp për shembull në skenë edhe ka thonë, “Unë jom filoni e falë kto, kto, kto”.